درست صد ‌سال پیش بزرگی از قوم ترکمن به نام حاجی عابد نظر مشهور به خلیفه «قزل‌ایاق» از بخارا عبور کرد و در منطقه‌یی در ولایت جوزجان مسکن گزید. اکنون این منطقه به نام روستای خلیفه قزل‌ایاق نامیده می‌شود. این مرد روحانی ترکمن‌تبار با دو هزار خانوادۀ دیگری رود آمو را پشت‌ سر گذاشت و خانقاهی را در این ‌سوی رود بنیاد نهاد. حالا پس از گذشت یک قرن هنوز هم سنت خانقاه‌داری، مدرسه‌داری و مهمان‌داری از سوی بازمانده‌گانش در این محل ادامه دارد.

روستای قزل‌ایاق در ولسوالی «خواجه ‌دوکوه» ولایت جوزجان موقعیت دارد. بنابر روایت بزرگان این محل، در حال حاضر حدود دو هزار خانوادۀ ترکمن در اطراف خانقاه خلیفه قزل‌ایاق زنده‌گی می‌کنند. در ماه رمضان این خانقاه نسبت به هر زمان دیگری از جُنب‌وجوش بیشتری برخوردار است. علت شلوغی خانقاه خلیفه قزل‌ایاق بر می‌گردد به سنت توزیع افطاری و مهمان‌داری باشنده‌گان ولسوالی خواجه ‌دوکوه. بازمانده‌گان خلیفه قزل‌ایاق در ماه رمضان روزانه برای ۵۰۰ تا ۶۰۰ نفر افطاری آماده می‎سازند. آنان می‌گویند که این سنت از صد سال به این‌سو میان ترکمن‌های ولایت جوزجان ادامه داشته و اکنون جزوی از فرهنگ‌ آنان شده است.

در مدرسۀ این خانقاه پسران و دختران آموزش‌های دینی می‌بینند. باوجودی که در سال‌های پسین نصاب درسی در مدرسه‌ها نسبت به گذشته تغییر کرده، اما هنوز هم در خانقاه خلیفه قزل‌ایاق اشعار مخدوم قلی فراغی، شاعر ترکمن، امیر علی‌شیرنوایی شاعر زبان پارسی – اوزبیکی و شاعران دیگری همچو حافظ و سعدی به شاگردان تدریس می‌شود. نصابی که در بیش‌تر مدرسه‌های کشور از بین رفته است. آموزه‌های ادبی – فرهنگی مدرسۀ این خانقاه را نسبت به بسیاری از مدرسه‌ها و خانقاه‌های دیگری متفاوت ساخته است.

عبدالحکیم مخدوم از بازمانده‌گان خلیفه قزل‌ایاق و بزرگ روستای قزل‌ایاق در پیوند به این مرد روحانی ترکمن می‌گوید که خلیفه قزل‌ایاق در تصوف پیرو طریقۀ نقشبندیه بوده. این طریقه را به خواجه بهاءالدین محمد نقشبند بخارایی نسبت می‌دهند. او با بیان این مطلب ابراز می‌دارد که خلیفه قزل‌ایاق حکم‌روایی امیر امان‌الله خان، امیر حبیب‌الله کلکانی و محمد ظاهر شاه را دیده است. به سخن آقای مخدوم، محمد ظاهر شاه، پادشاه وقت افغانستان به خلیفه قزل‌ایاق به عنوان یک مرد روحانی احترام ویژه‌یی داشت. عبدالحکیم اضافه می‌کند که پس ‌از آن بازمانده‌گان حاجی عابد نظر را نیز نسل به نسل به لقب «قزل‌ایاق» می‌شناسند.

این بزرگ روستای قزل‌ایاق علاوه می‌کند که هم‌اکنون بازمانده‌گان این مرد روحانی در کشورهای ترکیه، ترکمنستان و افغانستان زنده‌گی می‌کنند، اما خانقاه و مدرسۀ خلیفه در یکی از روستاهای دوردست ولسوالی خواجه دوکوه ولایت جوزجان موقعیت دارد. آقای مخدوم خاطرنشان می‌سازد که نزدیکان و بازمانده‌گان خلیفه قزل‌ایاق برای ادامۀ فعالیت مدرسه و خانقاه‌شان کمک مالی گردآوری و به مسوول این مدرسه تسلیم می‌کنند. به گفتۀ این بزرگ روستای قزل‌ایاق، مدرسه‌داری، خانقاه‌داری، مهمان‌داری و ادامۀ این فرهنگ به رفتار و اندیشۀ فرهنگی ترکمن‌های افغانستان تبدیل ‌شده است. او تأکید می‌کند که مرشد و پیروان خلیفه قزل‌ایاق به یک‌پارچه‌گی و وحدتِ وجود باورمند هستند. به سخن آقای مخدوم، در روستای قزل‌ایاق همۀ ملیت‌ها و قوم‌ها از مهمان‌داری و میزبانی میراث‌داران خلیفه قزل‌ایاق برخوردار هستند.

این خانقاه و مدرسۀ فرهنگی در شب‌های ماه رمضان به مهمان‌سرای ادبیات کلاسیک زبان پارسی بدل می‌شود که هنوز هر رهگذر و فرد ناشناس می‌تواند از خوان آن بخورد و بیاشامد.

عبدالحکیم مخدوم، کاکازادۀ خلیفه قزل‌ایاق در حال ادامۀ اجرای میراث فرهنگی حاجی عابد نظر است. او را نیز به ‌نام خلیفه قزل‌ایاق می‌شناسند. این فرد روحانی می‌افزاید که چیز زیادی در پیوند به زنده‌گی خلیفه قزل‌ایاق و رفتارهای فرهنگی ترکمن‌ها در رسانه‌های افغانستان بازتاب نیافته، اما آقای مخدوم امیدوار است که نویسنده‌گان و فرهنگیان کشور بیش‌تر روی کارهای خلیفه قزل‌ایاق پژوهش کنند.

در سال ۱۳۹۲ خورشیدی سید مخدوم رهین، وزیر اطلاعات و فرهنگ وقت نشستی را با شماری از بزرگان قوم ترکمن در ارتباط به برگزاری سمینار خلیفه قزل‌ایاق برگزار کرده بود. اما تا جایی که دیده می‎شود چیزی از برگزار این سمینار در رسانه‌های کشور بازتاب نیافته است.

خلیفه قزل‌ایاق، بزرگ‌مرد روحانی ترکمن پیرو طریقۀ نقشبندیه و فرهنگ خانقاه‌دار پس از هشتاد سال در سال ۱۳۳۵ خورشیدی در روستای خودش درگذشت و یک میراث فرهنگی را زیر عنوان «یک‌پارچه‌گی» میان بازمانده‌گانش به ارث گذاشت.