گزارش‌گر: عبدالجلیل سروش

شماری از پژوهش‌گران با بررسی جایگاه تورک‌تباران کشور می‌گویند که این گروه بزرگ قومی در جریان صد سال گذشته در افغانستان با محرومیت چند بعدی روبه‌رو هستند.

نهاد فرهنگی و اجتماعی «قره‌ش» در کابل امروز (پنج‌شنبه، دوازدهم حمل) سمیناری را زیر نام «بررسی جایگاه تورک‌تباران افغانستان در جریان صد سال اخیر» در قصر تاریخی ملکۀ در باغ بابر برگزار کرد. صدها چهرۀ فرهنگی، استادان دانشگاه و مقام‌های دولتی در این سمینار اشتراک کرده‌اند.

شماری از پژوهش‌گران با بررسی جایگاه اجتماعی و سیاسی تورک‌تباران در کشور می‌گویند که این گروه بزرگ قومی در جریان صد سال گذشته به گونۀ گسترده‌یی قربانی استبداد و محرومیت نظام‌مند دولت شده‌اند.

پروفیسور نظیف شهرانی، استاد دانشکدۀ انسان‌شناسی در دانشگاه «اندیانای» امریکا می‌گوید که تورک‌تباران در صد سال گذشته در افغانستان به گونۀ نظام‌مند از سوی دولت با تبعیض روبه‌رو بوده‌اند. به باور او، دولت در زمان پادشاهی عبدالرحمان خان قبیله‌های پشتون را در مناطق تورک‌نشین در شمال کشور جابه‌جا کرد و برنامۀ حذف فرهنگی تورک‌تباران را روی دست گرفت.

به گفتۀ او، از آن زمان تاکنون تورک‌تباران از سوی دولت به چندین قوم کوچک‌تری تقسیم شده و بیشتر نمادهای فرهنگی این قوم به گونۀ نظام‌مند از بین برده شده است. به باور آقای شهرانی، پادشاهی افغانستان به هدف جلوگیری از جدایی‌طلبی احتمالی تورک‌تباران این گروه قومی را در بیش از صد سال گذشته هدف استبداد گسترده‌یی قرار داده است.

او یادآور می‌شود که بر اساس این برنامۀ دولت، نام بیشتر منطقه‌های شمال و شمال‌غرب کشور از زبان تورکی به زبان پشتو تغییر کرده و تورکستان صغیر و قطغن زمینی که دو منطقۀ بزرگ تورک‌نشینان هستند به نام ولایت‌های کنونی نام‌گذاری شده‌‌اند.

این پروفیسور برنامۀ «ناقلین» یا اسکان قبایل پشتون در مناطق شمالی افغانستان را مهم‌ترین برنامۀ دولت می‌خواند که در زوال فرهنگی و محرومیت تورک‌تباران افغانستان در صد سال پسین نقش اساسی داشته است.

به گفتۀ او، این برنامه در پیروی از سیاست نابودی فرهنگی استالین در آسیای مرکزی و به حمایت مالی هند – بریتانیوی به هدف حفاظت از مرزهای شمالی افغانستان و پیش‌گیری از نفوذ روسیه در کشور از سوی دولت افغانستان روی دست گرفته شده بود.

پروفیسور شهرانی ناقلین پشتون را قبیله‌های کرایه‌نشینی توصیف می‌کند که در بدل دریافت امکانات مالی منافع دولت هند – بریتانیوی را در بخش‌های شمالی سلسله کوه‌های هندوکش افغانستان از نفوذ روسیه حفاظت می‌کردند.

در همین حال، سید عسکر موسوی، پژوهش‌گر و استاد دانشگاه می‌گوید که 80 درصد از مناطق افغانستان حدود یک قرن پیش تورک‌نشین بوده‌اند. آقای موسوی می‌افزاید که تورک‌ها جایگاه مناسبی در عرصۀ سیاست و فرهنگ در افغانستان داشتند و پویایی زبان فارسی محصول تلاش‌های فرهنگی پادشاهانی است که بیشتر تورک‌تبار بوده‌اند.

اما به گفتۀ آقای موسوی، سیاست‌های تبعیض‌آمیز و استبدادی دولت افغانستان در صد سال گذشته باعث شده است که تورک‌تباران افغانستان به ده‌ها گروه قومی کوچکی تقسیم شوند و در محرومیت کامل قرار بگیرند. این پژوهش‌گر 80 درصد از جمعیت پشتون (غلجی‌ها) و هزارۀ افغانستان را تورک‌تبار می‌خواند؛ گروه‌های قومی که بنابر سیاست‌های تبعیض‌آمیز دولت از ریشه‌های قومی و فرهنگی‌شان فاصله گرفته‌اند.

آقای موسوی از ساحات افشار، کوه قورغ و باغ بابر در کابل نام می‌برد و می‌افزاید که این مکان‌ها از سوی تورک‌تبارانی که حاکمان کابل بودند، نام‌گذاری شده، اما در صد سال گذشته از سوی دولت پادشاهی افغانستان تغییر نام کرده است.

به باور این پژوهش‌گر، دست‌کم 22 درصد واژه‌های زبان فارسی و 35 درصد واژه‌های پشتو در زبان تورکی ریشه‌ دارد و از نفوذ فرهنگی و سیاسی تورک‌ها در قرن‌های گذشته حکایت می‌کند. اما این گروه قومی در صد سال پسین به گونۀ گسترده‌یی با تبعیض مواجه شده‌ است.

از سوی دیگری، توردی‌قول میمنه‌گی، پژوهش‌گر تاریخ مقیم در امریکا اظهار می‌دارد که تورک‌تباران در جریان صد سال گذشته در افغانستان دچار زوال سیاسی و فرهنگی شده‌اند. آقای میمنه‌گی می‌افزاید که ایجاد نفاق میان خان‌های تورک از سوی دولت افغانستان عامل اصلی زوال تورک‌‌تباران در صد سال پسین بوده است.

آقای میمنه‌گی خاطرنشان می‌سازد که استبداد گستردۀ دولت در برابر تورک‌تباران افغانستان در صد سال پسین سبب شده است که این گروه قومی اعتماد به نفس خود را از دست دهد. به بیان او، این محرومیت تا جایی پیش‌ رفته بود که تورک‌تباران اجازه نداشتند با زبان مادری خود صحبت کنند.

 

وضعیت تورک‌تباران در چهار دهۀ گذشته

توردی‌قول میمنه‌گی، پژوهش‌گر تاریخ خاطرنشان می‌سازد که در چهل سال گذشته مناسبات قومی در افغانستان تا حدی تغییر کرده و تورک‌تباران توانسته‌اند در برابر استبداد دولتی مبارزه کنند و به پاره‌یی از حقوق انسانی دست یابند.

او اما شکل‌گیری و دوام دولت قبیله‌یی در افغانستان را عاملی توصیف می‌کند که در دوام محرومیت بیشتر گروه‌های قومی در کشور به ویژه تورک‌تباران نقش دارد. به بیان این پژوهشگر، اگر یک دولت ملی در افغانستان شکل نگیرد، کشمکش و جنگ در کشور ادامه خواهد یافت.

در همین حال، اسدالله ولوالجی، پژوهش‌گر تاریخ، قومی بودن ساختار دولت در افغانستان را عامل دوام محرومیت تورک‌تباران و مانع شکل‌گیری دولت ملی و توسعۀ سیاسی در کشور عنوان می‌کند. آقای ولوالجی می‌گوید که ساختار کنونی دولت نیز شکل قبیله‌یی خود را حفظ کرده و مانع مشارکت عادلانۀ سایر اقوام در ساختارهای سیاسی کشور شده است.

اما مارشال عبدالرشید دوستم، معاون پیشین ریاست جمهوری با فرستادن پیامی در این نشست می‌گوید که مبارزه‌های تورک‌تباران در جریان 40 سال گذشته باعث شده است که این گروه قومی تا حد زیادی به حقوق اساسی دست یابد.

آقای دوستم می‌افزاید که حزب جنبش ملی افغانستان زیر رهبری او در بهبود وضعیت تورک‌تباران و دسترسی این گروه قومی به حقوق اساسی‌شان نقش تعیین‌کننده‌یی داشته است.

همزمان با این، عبدالمتین بیک، عضو هیأت مذاکره‌کنندۀ دولت افغانستان با طالبان نیز وضعیت تورک‌تباران افغانستان را در جریان 40 سال گذشته رو به بهبود توصیف می‌کند. آقای بیک می‌گوید که حضور نخبه‌گان این گروه قومی در درگیری‌های سرنوشت‌ساز در چهل سال گذشته تا حدی توانسته به بهبود وضعیت سیاسی تورک‌تباران بینجامد.

آقای بیک اما انتخابات سال 2014 میلادی که در نتیجۀ آن مارشال عبدالرشید دوستم از آدرس تورک‌تباران توانست به جایگاه معاونت نخست ریاست جمهوری راه‌ پیدا کند را نقطۀ عطفی در بهبود وضعیت سیاسی این گروه قومی توصیف می‌کند. به گفتۀ آقای بیک، این تحول بر اثر تلاش منظم جوانان تحصیل‌یافتۀ تورک‌تبار در سرنوشت این گروه قومی شکل گرفته است.

این عضو هیأت مذاکره‌کنندۀ صلح دولت افغانستان جایگاه تورک‌تباران را در ساختار اجتماعی و سیاسی کشور قناعت‌بخش نمی‌داند و خاطرنشان می‌سازد که تلاش‌های بیشتری در این بخش باید صورت بگیرد.

همچنان سید حنان یوسفی، عضو هیأت رهبری بنیاد فرهنگی و اجتماعی «قره‌ش» اضافه می‌کند که هنوز هم سیاست تبعیض‌آمیزی در برابر تورک‌تباران در ساختار سیاسی کشور وجود دارد و این رویکرد در حکومت باعث شده که محرومیت تورک‌تباران همچنان ادامه یابد.

آقای یوسفی می‌افزاید که جوانان تورک‌تبار تلاش دارند به محرومیت تاریخی این گروه بزرگ قومی نقطۀ پایان بگذارند. او روی آوردن به آموزش و مبارزه‌های فرهنگی را ابزاری توصیف می‌کند که جوانان تورک‌تبار با استفاده از آن می‌خواهند استبداد و تبعیض دولت علیه اقلیت‌های قومی در کشور را بشکند.

گفتنی است که تورک‌تباران افغانستان در حالی از محرومیت تاریخی در این کشور انتقاد می‌کنند که اخیراً ادارۀ ثبت احوال نفوس کشور با ثبت 52 گروه قومی جدید در سیستم اطلاعات مرکزی این اداره، سه قوم بزرگ (تاجیک، اوزبیک و هزاره) را به اقلیت‌های قومی کوچک‌تری تقسیم کرده است. این اقدام واکنش‌های گسترده‌یی را میان اقوام کشور برانگیخته است. شماری از شهروندان کشور این اقدام را نشانۀ دوام اعمال سیاست قبیله‌یی دولت در برابر ملت توصیف می‌کنند.