با وجود این که شکار حیوانات وحشی و پرنده‌گان کم‌یاب بر اساس فرمان ریاست جمهوری ممنوع اعلام شده است، اما هستند سودجویانی که به شکار می‌پردازند و در نبود نظارت دولت، انواع کم‌یاب پرنده‌گان و جانوران وحشی را به گونۀ آزادانه در بازار سیاه به فروش می‌رسانند. این‌جا در میان سکوت بامدادهای جمعه در هرات، بازار فروش پرنده‌گان و جانوران وحشی تعطیلی جمعه‌ها را نمی‌شناسد و با استراحت بیگانه است. حدود شش کیلومتر دورتر از مرکز شهر هرات، در فاصلۀ میان «پل مالان و پشتون پل» (دو تفریح‌گاه شهرۀ هرات)، جمعه‌ها صدای درهم و ناموزون جانوران و پرنده‌گان بیش از هر چیز دیگری توجه رهگذران را به خود جلب می‌کند.

خریداران به محض ورود به این منطقه حتا از فاصله‌های دورتر به خوبی می‌توانند حدس بزنند که چه بازار شلوغ و پر همهمه‌یی در انتظارشان است. این منطقه هر پایان هفته پذیرای صدها فروشنده و خریداری است که از نکات گوناگون شهر و از ولسوالی‌های هرات برای سفارش، خرید و یا برای فروش حیوانات و پرنده‌گان به این بازار مراجعه می‌کنند؛ از پرنده‌گان و جانوران اهلی و خانه‌گی تا حیوانات و پرنده‌گان نادر و کم‌یاب.

خرید و فروش سگ، پشک، خرگوش، مرغ، خروس، کبک، بودنه، کبوتر، مینا و ده‌ها نوع پرندۀ خانه‌گی و جانوران وحشی دیگر مانند روباه، شغال، سنگ‌پٌشت و پرنده‌گان شکاری مانند باز، شینک، کلاغ و حتی پرندۀ دریایی قطن، جزو معاملۀ روزانه در این بازار است. دیدن عکس یک روباهی که در این بازار به فروش رسیده بود، پای من را نیز به این بازار کشاند؛ بازاری که پس از مشاهدۀ آن از نزدیک، نبود نظارت لازم بر آن کاملاً پیدا است و می‌توان وجود آن را خطر بالفعل برای حیات وحش و سلامت انسانان دانست.

نرخ روباه یا شغال چند است؟

در جمعه‌بازار ویژۀ هرات، هر کدام از حیوانات و پرنده‌گانی که عرضه می‌شوند، نرخ خاص خود را دارند؛ حیوانات و پرنده‌گانی که معمولاً توسط چرخه‌های باربری از یک سمت بازار به سمت دیگر بازار منتقل می‌شوند. گروهی نیز قفس‌های پرنده‌گان و حیوانات خود را به دست گرفته‌اند و خود را از راه‌های مختلفی به این بازار می‌رسانند.

وقتی از قاسم، فروشندۀ پرنده‌گان در این بازار در مورد نرخ‌ها می‌پرسم، قیمت‌های متفاوتی بر هر نسلی از پرنده‌گانش می‌گذارد. البته با این تأکید که حاضر است برای هر کدام تخفیف بدهد. بر اساس نرخ بازار، مرغ مینا بین ۱۰۰ تا ۴۰۰ افغانی، شینک (شاهین) ۲۰۰ تا ۱۲۰۰ افغانی، زاغ ۱۵۰ تا ۷۰۰ افغانی و نرخ پرنده‌گان خانه‌گی مانند کبک، طوطی و قناری بین ۵۰۰ تا ۱۲ هزار افغانی می‌باشد.

قاسم می‌گوید که شماری از پرنده‌گان وحشی مانند زاغ و شاهین را از هرات می‌گیرند و بیش‌تر آن‌ها از ولایت بادغیس به هرات منتقل می‌شوند. اما شاید سرآمد همۀ این پرنده‌گان در این بازار مرغ دریایی «قطن» است که مالک آن قیمتش را پنج هزار افغانی تعیین کرده است. انتهای این میدان وسیع و شلوغی که فروشنده‌گانِ غذاهای آماده نیز در آن کار و کاسبی پر رونقی برای خود دست‌وپا کرده‌اند، خلوت‌تر اما پر سر و صداتر از جاهای دیگر است.

ده‌ها سگ و مالکان آن‌ها گرد‌هم جمع شده‌اند و شماری از سگ‌های تنومند با زنجیرهای سنگین در دست مالکان خود بی‌قراری می‌کنند و توله‌های کوچک سگ‌ها نیز برخی در قفس آرام گرفته‌اند و شماری نیز در دست صاحبان خود انتظار خریدار مهربان‌تری را می‌کشند. حبیب‌الله که جوانی حدود ۳۰ ساله است می‌گوید، یکی از خریداران ثابت این بازار است و از خرید سگ و حیوانات دیگر سود خوبی به جیب زده است.

از او می‌پرسم که آیا واقعیت دارد که در این بازار روباه و شغال نیز فروخته می‌شود؟ حبیب‌الله می‌گوید که بله و آخرین بار دو هفته پیش فردی با خود دو قلاده شغال را آورده بود و هر کدام آن را به نرخ یک هزار افغانی فروخت. او همچنان فروش روباه را در این بازار تأیید می‌کند و می‌افزاید که روباه، مشتریان خاص خود را دارد و هر کدام دست‌کم دو هزار افغانی ارزش دارد. او اما در مورد این که خریداران روباه و شغال را برای چه خریداری می‌کنند، جزییات نمی‌دهد.

جای خالی نظارت دولت از بازارهای سیاه

در نبود نظارت‌های لازم بر جمعه‌بازار حیوانات و پرنده‌گان هرات، به نظر می‌رسد که این بازار با گذشت هر هفته بزرگ‌تر می‌شود و سود بیش‌تری از تجارت غیرقانونی شماری از پرنده‌گان کم‌یاب و جانوران وحشی به جیب کاسبان این بازار می‌ریزد. مسوولان ادارۀ محیط زیست در هرات ظاهراً اطلاع کاملی از آن‌چه در این بازار به فروش می‌رسد، ندارند.

مسوولان ریاست محافظت از محیط زیست در هرات می‌گویند که از وجود بازاری به این نام و آدرس آگاهی ندارند و تاکنون گزارشی از خرید و فروش پرنده‌گان و حیوانات وحشی در همچو بازاری به این اداره نرسیده است. نصیراحمد فضلی، رییس این اداره می‌گوید که مسوولیت نهادهای امنیتی است تا مانع فعالیت‌های غیرقانونی در این بازار شوند و با فروشنده‌گان حیوانات وحشی برخورد قانونی کنند.

ادارۀ محلی هرات نیز به نظر می‌رسد یک گام از مسوولان محیط زیست عقب‌تر است. وکیل احمد بارک، کارشناس محیط زیست هرات نسبت به وجود چنین بازاری در این ولایت ابراز بی‌خبری می‌کند. او می‌گوید، در صورتی که پرنده‌گان و جانوران وحشی در این بازار به فروش برسند، به زودی اقدام خواهند کرد و مانع ادامۀ فعالیت این بازار خواهند شد.

افزون بر جمعه‌بازار، بازار پر رونق دیگری از فروش پرنده‌گان شکاری در هرات نیز وجود دارد که ظاهراً از چشم نظارت کننده‌گان دولتی پنهان مانده است. بازاری که در آن پرنده‌گانی که عملاً فروش و نگهداری آن‌ها غیرقانونی است و نهادهای مسوول موظف به برخورد با کاسبان این تجارت‌اند. این بازار در ناحیۀ سوم شهر، در منطقۀ «درب خوش» هرات موقعیت دارد.

از عزت‌الله، یکی از فروشنده‌گان این بازار که در گوشه‌یی از دکانش یک جوجۀ «هُدهُد» را دانه می‌دهد، می‌پرسم آیا نظارتی بر فعالیت‌های این بازار می‌شود؟ می‌گوید خیلی کم و به ندرت. مسوولان نهادهای مربوطه در نظارت از شکار و فروش حیوانات وحشی و پرنده‌گان کم‌یاب در بازارهای هرات کم‌کاری می‌کنند. هرچند ریاست محافظت از محیط زیست حدود 23 روز پیش (۳۱ سرطان) در آخرین اقدام علیه یک بازار فروش پرنده‌گان از کشف و آزادسازی ۵۴ بال کبک وحشی خبر داده است، اما باشنده‌گان هرات نسبت به آسیب‌های محیط زیستی و برهم‌زدن چرخۀ طبیعی زنده‌گی جانوران وحشی در این شهر ابراز نگرانی می‌کنند. معروف حیدری، از فعالان مدنی این شهر  می‌گوید که مسوولان دولتی باید به این تجارت ناپاک و غیرقانونی پایان دهند و نگذارند که حیوانات و پرنده‌گان کم‌یاب بیش‌تر از این هزینۀ بی‌رحمی و سودجویی عاملان این روند را بپردازند.

از سوی دیگر، ادامۀ جنگ، خشک‌سالی، شکار بی‌رویه و غیرقانونی، قاچاق پرنده‌گان و حیوانات وحشی، قطع درختان و جنگل‌ها از جمله عوامل مهم نابودی حیات وحش و زیستگاه‌های حیوانات در کشور عنوان می‌شوند. تا همین چند سال پیش هر سال هزاران بال مرغ مینا از هرات به ایران قاچاق می‌شد. هرچند در پی اعتراض‌های گستردۀ مردم، این روند تا حدی کاهش یافته است، اما به گونۀ کامل متوقف نشده است.

این همه در حالی است که در کنار کم‌کاری نهادهای مسوول، نبود قوانین لازم برای حفاظت از حیات وحش و جلوگیری از شکار حیوانات وحشی و پرنده‌گان کم‌یاب دلیل دیگری بر هرج و مرج موجود و نابودسازی حیات وحش در کشور است. در واقع برای حفاظت از حیات وحش و کنترل شکار بی‌رویۀ پرنده‌گان و حیوانات وحشی، به استثنای قانون مصوب در دورۀ حکومت داکتر نجیب‌الله، رییس جمهور پیشین کشور (سال ۱۳۷۰) تاکنون قانون مدون و همه‌جانبه‌یی در این مورد تصویب و توشیح نشده است.

اداره‌های مسوول از جمله اداره محیط زیست نیز بر مبنای فرمانی عمل می‌کنند که در زمان حکومت حامد کرزی، رییس‌جمهور پیشین کشور، صادر شده است. این فرمان در ماه جوزای سال 1389 صادر شده است. در این فرمان آمده است که شکار حیوانات وحشی و پرنده‌گان کم‌یاب و نادر که نسل آن‌ها در حال انقراض است و نیز انتقال آن‌ها به خارج از کشور جداً ممنوع است و نیروهای امنیتی و ارگان‌های مسوول باید با افراد متخلف برخورد قانونی کنند. در این فرمان اما مشخص نشده است که با افراد مختلف چه برخوردی باید صورت گیرد.