نگاهی به کتاب تاریخ تاجیکها؛ ایرانیان شرقی و تمدن آنان
ابومسلم خراسانی
29 July 2021تاریخ تاجیکها، ایرانیانِ شرقی پژوهش همهجانبه و کامل نیست، اما در نوع خود نخستین پژوهش یک غربی در مورد پیشنۀ تاریخی، ریشههای نژادی، روابط فرهنگی و فعالیت سیاسی تاجیکها در گسترۀ یک هزار سال گذشته است. خالق لعلزاد، برگردان این کتاب به فارسی باور دارد که پیش از این هیچ پژوهش و نوشتۀ مستقلی در مورد تاریخ و پیشنۀ تاجیکها در غرب نوشته نشده است. اما پرسش اساسی این است که چرا پژوهشگران غربی هیچ توجهی به این گسترۀ فرهنگی – سیاسی تمدنساز نکردهاند، این بیمهری و بیخبری از کجا ناشی میشود؟
ریچارد فولتز، تاریخپژوه، سفرنامهنویس و استاد دانشگاه کنکوردیا که اهل کانادا است تاجیکها را وارث بزرگترین تمدن جهان میداند که بخش بزرگی از دستاوردهای فرهنگی، هنری و سیاسی آسیای میانه مدیون روح هنرپرور، ادبیاتدوست، فرهنگگستر و دیوانداری آنان میباشد. او آرزو دارد که روزی تاجیکها جهان بتوانند دوباره تمدن متعالی خود را باز یابند و روزگار وصل خود را دریابند. روزگاری که با توجه به کتلههای جدا افتاده تاجیک در افغانستان، تاجیکستان، اوزبیکستان و چین بعید و در خوشبینانهترین حالت دشوار به نظر میرسد.
شرایط موجود برای تاجیکها در آسیای میانه رقتانگیز است. امروز تاجیکها افغانستان، اوزبیکستان و چین زیر سلطه و استبداد به سر میبرند. آیا روزنۀ رهایی آنان وجود دارد؟ با وجود فرهنگ متعالی، تاریخ باشکوه، علمپرور و اندیشهورزی که تاجیکها جهان در گستردۀ یک هزار سال داشتهاند، اما وضعیت کنونی آنان بسیار رقتانگیز و استبدادوار است. آنان در کتلههای جدا افتاده با فقر و استبداد و گاهی هم در وضعیت خشونت و وحشتزا زندهگی میکنند. شاید استعمار بزرگترین ضربۀ سیاسی – اجتماعی را بر پیکر تاجیکها جهان وارد کرده باشد که شیرازۀ تمدنی و هویتی آنان فروپاشیده است.
آقای فولتز، ریشۀ تاجیکها را به سغدیان پیوند میدهد و سامانیان را نخستین قدرت سیاسی تاجیکها میداند. پس از سامانیان قدرتهای ترک مانند غزنویان، سلجوقیان، تیموریان و مغولان همه فرهنگ اداری خود را به تاجیکها فهیم و با دانش دادهاند. زبان پارسی – دری و شیوۀ زندهگی متفاوت دو مولفۀ اساسی تاجیکها است. در واقع فرهنگ متعالی این کتلۀ تمدنساز پیوسته توسط اقوام دیگری مانند ترکها مورد استفاده قرار گرفته است.
از نکته نظر فرهنگی – سیاسی ترکها فرهنگ و دیوانداری جوامع میزبان را میپذیرفته و ترکها پس از تصرف مناطق پارسیزبان و تاجیکنشین فرهنگ اداری این گسترۀ تمدنساز را بر مناسبات قدرت – سیاست خود گسترش دادهاند. از اینرو، آقای فولتز پیوند تاجیکها، ترکها و مردمان دو زبانه را مطرح میکنند. جوامع ترک و تاجیک آسیای میانه چنان با هم ادغام شدهاند که در ضربالمثل قدیمی ترکی آمده است: «بدون تاجیک، ترکی وجود ندارد.»
نقد جانداری که دیگران از جمله یعقوب ابراهیمی، پژوهشگر افغانستانی بر این کتاب وارد کرده، بیتوجهی آقای فولتز به افغانستان است. جغرافیایی که به تعبیر خود فولتز، بیشترین تاجیکها جهان در آن زندهگی میکنند. خواندن این کتاب شاید رهگشای فهم جدید از پیشنۀ تاریخی تاجیکها باشد و بتواند برخی از پرسشها را پاسخ دهد. بیتوجهی و فراموشی تاجیکها افغانستان که یکی از کتلههای بزرگ تاجیکها هستند و سالهاست در استبداد و خفقان زندهگی میکنند، یکی از بزرگترین نقدها بر این کتاب است و این مهم توانسته خواندن افغانستان را نسبت به این کتاب بیمهر کند.
این کتاب را انستیتوت مطالعات استراتژیک افغانستان به چاپ رسانده و خالق لعلزاد، نویسنده و مترجم افغانستانی آن را به فارسی برگردان کرده است. کتاب تاریخ تاجیکها با همۀ نقدهایی که بر آن وارد است، یکی از منابع دستاول و پژوهشی – علمی دربارۀ ریشهیابی و چیستی تاریخ تاجیکها در گستردۀ زمان میباشد. آقای فولتز، نویسندۀ این کتاب چندین بار به تاجیکستان سفر کرده و یک بار هم قصد داشته به افغانستان بیایید، اما زمینههای حضور او در افغانستان مساعد نشده و موفق به دیدار از سرزمین اصلی تاجیکها، خراسان و آریانا نشده است.
