حکایت طلاق در هرات حکایت بُن‌­بست‌­ها است، حکایت زوج‌­هایی که در جامعۀ به شدت بسته و سنتی این شهر فکر می‌­کنند تمام راه‌­های ممکن برای داشتن یک زنده­‌گی مشترک و سرشار از آرامش را امتحان کرده‌­اند و حالا سرنوشت، آن‌ها را به مسیر جدایی و طلاق هدایت کرده‌­است.

طلاق اگر چه هنوز هم برای بخش اعظم از جامعۀ هرات یک «حلال نفرت‌­انگیز» و از نهایی­‌ترین راه­‌حل­‌ها محسوب می­‌شود، برای شمار قابل توجهی از زوج‌­ها نیز راه رهایی از یک رابطۀ مریض، شکننده و سراسر آسیب برای دو طرف تلقی می­‌شود.

تا همین یک دهه پیش خانواده­‌های بی­شماری هنگام ازدواج دختران‌شان، آن‌ها را با این شعار روانه خانۀ شوهر می­کردند که با لباس سفید عروسی می­روی و باید با لباس سفید “کَفَن” از خانه­اش بیرون شوی. اما حالا رفته‌رفته شکاف بین نسل جدید و مدرن با این شعار، روز به روز عمیق‌­تر شده و جوانان امروز به نظر می­‌رسد باوری به این شعار ندارند.

بر اساس آمار دادگاه خانوادگی هرات از آغاز سال جاری آفتابی تا کنون، این دادگاه بر 158 ازدواج مُهر باطل شدن را زده است و این زوج­‌ها دیگر زیر یک سقف زندگی نمی­‌کنند.

 روایت متقاضیان طلاق

راه‌­رو دادگاه خانوادگی هرات هر روز میزبان زنان و مردان زیادی است که مشاجره‌­های پیوسته در زندگی، اختلافات شدید خانوادگی و هزار و یک دلیل دیگر، آن‌ها را در جستجوی راهی برای نجات به این دادگاه کشانده‌­است. مکانی که در صورت ناتوانی از برقراری تفاهم بین زوج‌­ها، آن‌ها را به پایانی سوق می­‌دهد که برای شماری از آن‌ها تلخ و نا امیدکننده و برای عده‌­ای نیز همراه است با حسی توام با آزادی و رهایی.

در گوشه‌ای از این سالون، نگاه زن جوانی که تلاش می­‌کرد چهره‌­اش را پشت چادری سیاه خود پنهان کند نظرم را جلب کرد.

همان‌طور که با کمی تردید آهسته به سوی او گام بر برداشتم با سلامی آرام سر صحبت با او را آغاز کردم. نامش رقیه است، 24 ساله که دست کم 11 سال است ازدواج کرده است و حالا می­‌گوید، برای جدایی از همسر معتاد خود هشت ماه می­‌شود مسیر خانه تا این دادگاه را هر هفته طی کرده است.

کارشناسان اجتماعی اما می­‌گویند، فارغ از خوب یا بد بودن پدیدۀ طلاق در هرات، مسایلی چون افزایش آگاهی زنان از حقوق آن‌ها، دسترسی زنان به محاکم و رنگ باختن دیدگاه‌­های نفرت­‌انگیز به طلاق منجر به افزایش طلاق در هرات شده است.

می­‌گوید، پس از یازده‌سال از یک زندگی سراسر نزاع و آشوب، عدم پرداخت نفقه، خشونت و لت وکوب از سوی شوهر و از همه نابودکننده‌­تر اعتیاد شوهر، دل به جدایی از همسر و فرزندانش داده است.

رقیه اما می‌­گوید، خوشبخت است که مادر و سایر اعضای خانواده‌­اش کنار او ایستاده شده‌­اند و او را برای نجات از این گرداب پر تلاطم همراهی کرده‌­اند. هرچند دادگاه خانوادگی هرات اجازه حضانت دو فرزند او را به شوهر داده است.

مادر رقیه نیز می­‌گوید، دیگر توان دیدن اشک‌­های دخترش برای او و خانواده‌­اش به پایان رسیده است و اجازه نخواهند داد این زندگی که پایانش نابودی است رقیه را نیز نابود کند.

ازدواج‌­های اجباری و زیر سن، مشکلات اقتصادی، اختلافات طبقاتی و تحصیلی، تفاوت­‌های فاحش سنی، اعتیاد یکی از زوجین، بیماری‌­های روحی و روانی، دخالت­‌های دیگران در زندگی شخصی زوجین، غیبت طولانی همسر و خشونت­‌های خانوادگی از عوامل اصلی طلاق در هرات عنوان می‌شوند.

فرحناز نام «مستعار» که او نیز هنگام گفتگوی من با رقیه در سالون انتظار دادگاه است، خودش را به من می­­‌رساند و می­‌گوید، به هر وسیلۀ­ ممکن از شوهرش جدا خواهد شد. او که کبودی و آثار زخم بر بخش‌­هایی از بدنش نمایان است، می‌­گوید، تحمل چند ساله ازدواج ناکام، او را به بیماری روحی خودآزاری دچار ساخته است، بیماریی که در هنگام عصبانیت و ناراحتی او را وادار به خودآزاری می‌کند. و زخم­‌های روی دست او حاصل خراش‌­های چاقوی میوه‌­خوری بر روی بدنش است.

فرحناز می­‌گوید، شوهر او به دلیل فقر شدید، او را وادار به تن­‌فروشی و رفتار­های غیراخلاقی می­‌کرده است و حالا علی­‌رغم داشتن یک دختر شش ساله، چهار ماه است که تقاضای طلاق خود را به دادگاه خانوادگی هرات سپرده است.

کارشناسان اجتماعی اما می­‌گویند، فارغ از خوب یا بد بودن پدیدۀ طلاق در هرات، مسایلی چون افزایش آگاهی زنان از حقوق آن‌ها، دسترسی زنان به محاکم و رنگ باختن دیدگاه‌­های نفرت­‌انگیز به طلاق منجر به افزایش طلاق در هرات شده است.

علی احمد کاوه استاد جامعه‌شناسی دانشگاه هرات می­‌گوید، اگر چه نمی‌­توان طلاق را در جامعه ممنوع و آن‌را به صفر رساند، اما می­‌شود با آموزش و تربیت درست افراد از درون خانواده و در کودکی و نیز مشاورۀ مناسب برای زوج‌­ها از پایان زندگی مشترک خیلی از افراد جلوگیری کرد.

 طلاق در هرات اگر چه هنوز هم پدیدۀ کاملا پذیرفته شده‌­ای نیست، ولی دلایل شماری از متقاضیان فصل، پیش‌­پا افتاده و ساده‌­انگارانه می‌نماید. دلایلی هم‌چون اختلاف بر سر محل برگزاری مراسم عروسی، انتخاب تالار و حتا رنگ لباس عروسی یکی از زوجین. اما جدایی برای خیلی از افراد پایان بخش یک بحران عمیق از زندگی است.