نام هرات با لقب تُربت عارفان و خاک اولیا گره عجیبی خورده است. شاید به این دلیل است که در هر کوچۀ این شهر می‌توان رد پای یک عالم، امام‌زاده، شاعر و یا عارف شناخته شده در تاریخ را یافت و یا هم آرامگاه بزرگان علم و عرفان را زیارت کرد. پیوند عاطفی و مذهبی مردم این شهر با پیران طریقت و سالکان دین، گاهی چنان عمیق و ریشه‌دار است که فارغ از درستی یا نادرستی آن به طرز عجیبی به مشکل‌گشایی آنان اعتقاد محکم دارند و آرامگاه این عارفان و اولیا را مردم محلی برای اجابت دعا و رفع نیازهای معنوی خود می‌دانند.

اما باور به این که آرامگاه یک عارف، در گوشه‌یی از غرب شهر هرات می‌تواند زیارت‌کننده‌گانش را بی‌اراده به غلت‌زدن وادار بسازد برای هر کسی باور کردنی نیست. اما خیلی از افرادی که از نزدیک این زیارتگاه را دیده‌اند، نگاه‌شان به آن چه دروغ و خیال می‌پنداشتند، عوض شده است.

خواجه غلتان ولی کیست؟

بر بنیاد اطلاعات ریاست اطلاعات و فرهنگ در هرات، شیخ یحیا فرزند اعمار شجستانی مشهور به خواجه غلتان، عارف وارسته‌یی بود که بین سده‌های چهارم و پنجم هجری قمری در هرات زنده‌گی می‌کرد. از او به عنوان استاد خواجه عبدالله انصاری نام گرفته شده است که در سال ۴۲۲ هجری قمری در این ولایت درگذشته است.

زلمی صفا، آمر آبده‌های تاریخی در هرات می‌گوید که روایت‌های شفاهی از خواجه غلتان این گونه است که او هنگامی که قصد ورود به شهر هرات را داشت، پا گذاشتن بر خاک این شهر را اهانت به آستان اولیا، دانش‌مندان و عارفان به خاک سپرده شده در این شهر می‌دانست. به گفتۀ آقای صفا، به همین دلیل شیخ یحیا تصمیم گرفت تا غلت‌زنان خودش را به شهر هرات برساند و به همین دلیل در منطقه‌یی که هم اکنون آرامگاه او قرار دارد، درگذشت.

پس از آن، این عارف وارستۀ هرات به خواجه غلتان معروف شد و آرامگاه او به زیارتگاه هزاران فردی مبدل شده است که از سرتاسر کشور و گاهی زایران حتا از بیرون کشور وارد هرات می‌شوند تا این از این زیارتگاه دیدن کنند. باور به اعجاز آرامگاه خواجه غلتان در میان شماری از باشنده‌گان هرات چنان عمیق است که زمین هموار موجود در شرق آن را مکان برآورده شدن حاجت‌های خود می‌دانند.

زایران برای اجابت دعا چه باید کنند؟

این زمین مسطح و پوشیده از سنگ‌ریزه، محلی است که به باور مردم، هنگام سر گذاشتن بر سنگ میانی آن بی‌اراده به غلت می‌افتند و برای توقف نیاز به کمک فرد دیگری دارند. آقای گلزار، سال‌ها می‌شود که مجاور زیارت خواجه غلتان در هرات است. او می‌گوید که این مکان هر هفته میزبان ده‌ها مسافری است که از ولایت‌های دوردست کشور برای دعا می‌آیند. گلزار ۶۷ ساله می‌افزاید که برای برآورده شدن حاجت باید سر را بر سنگ سفیدِ میانۀ میدان گذاشت و با دو دست چشم‌ها را بسته نگه‌داشت. به گفتۀ او، سپس فرد باید سوره‌های مشخصی از قرآن‌کریم را بخواند و نیت کند. این مجاور خاطرنشان می‌سازد که زایران به این ترتیب پس از یک یا دو غلت ارادی، دیگر توان توقف خودشان را از دست می‌دهند و باید دیگران برای توقف او کمک کنند.

آقای گلزار باور دارد که اگر یک زایر به مجرد رسیدن به گونۀ مستقیم غلت بزند، حاجت او برآورده خواهد شد و اگر مسیر غلت زدن او کژ شد به این معناست که در آن کار خیری برای آن فرد نیست. فرید، یکی از زایران این آرامگاه است. او در روزهای پسین از ولایت جنوبی قندهار برای گردش به هرات آمده است. این جوان قندهاری می‌گوید که باور عجیبی به آن چه او «کرامات» خواجه غلتان می‌داند، پیدا کرده است. فرید می‌گوید که خودش تجربۀ غلت‌خوردن غیر‌ ارادی در این زیارت را داشته است و اکنون در یک عصر خزانی تصمیم گرفته است دوباره به این محل بیاید و دست‌کم نماز بخواند.

اما برعکس او، فرهاد حبیبی از دانش‌جویان دانشگاه هرات همۀ باورها نسبت به این ویژه‌گی آرامگاه خواجه غلتان را از ریشه نادرست می‌داند.

فرهاد می‌گوید، این که چندین سده پس از مرگ یک فرد، زمین مجاور آرامگاه او بتواند فردی را غیر ارادی به غلت زدن وادار کند بیشتر به شوخی می‌ماند و چیزی نیست جز تلقین ذهنی افراد. این دانش‌جوی جوان می‌افزاید که هیچ باوری به این موضوع ندارد و حتا برای اثبات این ادعا به این محل رفته و تجربه کرده است که غلت‌زدن‌ جز تلقین، چیزی دیگری نیست.

آرامگاه خواجه غلتان در حال فروپاشی

هرچند هنوز هیچ منبع معتبر و مستندی که تأییدکننده باور مردم مبنی بر قدرت غلتاندن افراد در این آرامگاه باشد، ارایه نشده است، اما آن چه برای همۀ مردم و مسوولان ریاست اطلاعات و فرهنگ هرات امری مسلم است، خطر تخریب بنای تاریخی این آرامگاه است. مسعود حیدری که در نزدیکی آرامگاه خواجه غلتان دکان دارد، می‌گوید، اگر همچنان در مرمت و بازسازی ساختمان این آرامگاه توجه نشود، احتمال دارد زمستان پیش‌رو آسیب جبران‌ناپذیری به آن وارد خواهد کرد. ادعایی که مسوولان ادارۀ حفظ آبده‌های تاریخی هرات نیز آن را تأیید می‌کنند.

زلمی صفا، آمر بخش آبده‌های تاریخی در هرات می‌گوید که برای نجات این بنای تاریخی و ده‌ها آبدۀ دیگری که در معرض فروپاشی قرار دارند، باید فوراً اقدام شود. اقدامی که مسوولان ریاست اطلاعات و فرهنگ از رأی‌زنی برای آغاز آن خبر می‌دهند. جاوید ضرغام، آمر بخش فرهنگ و هنر این ریاست می‌گوید که آنان در تلاش جذب منابع لازم دولتی و کمک نهادهای بین‌المللی برای مرمت و بازسازی آبده‌های تاریخی هرات هستند. اما به نظر نمی‌رسد که دست‌کم امسال، گامی موفقیت‌آمیزی در جهت حفظ و بازسازی صدها آبدۀ تاریخی در هرات برداشته شود.