هرچند ماه رمضان برای هرات و روزه‌داران این ولایت با حال و هوای متفاوت و تشریفات ویژه‌یی همراه است، اما رمضان باشنده‌گان هرات بدون شنیدن سرود رمضان و رمضانی‌خوانی در شب‌های نیمۀ دوم این ماه، چیزی نیست که از آن به ساده‌گی بگذرند. هر سال در نیمۀ دوم ماه رمضان نوجوانان و جوانان هراتی پس از افطار گردهم می‌آیند و در محله‌های مختلف به درب خانه‌های مردم می‌روند و سرود رمضانی سر می‌دهند؛ سرودی که حکم تهنیت و تبریک ماه رمضان را دارد. در این گروه، گاه‌گاهی مردان میان‌سال و ریش‌سفیدان زنده‌دل نیز شامل می‌شوند.

نوراحمد کریمی، روزنامه‌نگار و از چهره‌های فرهنگی هرات می‌گوید در سال‌های نه چندان دور که مشکلات امنیتی و جنگ‌های فرسایشی کشور هنوز ذوق و امید مردم را به یغما نبرده بود، رسم بر این بود که جوانان یک محل با شروع نیمۀ دوم ماه رمضان دور هم جمع می‌شدند و گروه سرود رمضانی را تشکیل می‌دادند. گروهی که به گفتۀ این روزنامه‌نگار، سردستۀ‌شان را از میان خوش صداترین‌های خود انتخاب می‌کردند و صدای دل‌نشین سردسته، حکم انتخاب او را داشت.

آقای کریمی می‌افزاید که پس از انتخاب سردستۀ گروه، جوانان به سوی خانه‌های مردم می‌رفتند و پس از کوبیدن درب منزل، با صدای بلند سرودی را بر زبان جاری می‌کردند که در هرات به نام «رمضانی» شناخته می‌شود. «رمضان یارب، یارب رمضان، السلام و علیک ماه رمضان!» شماری زیادی از شهروندان کشور با این سرود آشنا هستند. با پایان این سرود رمضانی، گروه رمضانی از صاحب خانه پول، شیرینی و آجیل طلب می‌کردند. معمولاً این سرودخوانی با استقبال مردم نیز روبه‌رو می‌شد، طوری که صاحب خانه هر آن چیزی که در خانه پیدا می‌شد را به رمضانی‌خوان‌ها اهدا می‌کرد. از پول نقد و شیرینی گرفته تا کاسۀ پر از گندم یا کشمش.

هرچند آغاز این سرود رمضانی با تبریک و تهنیت آغاز می‌شود، اما بخشی دیگری این سروده پاسخ منفی و غیرمنتظرۀ صاحب خانه را نیز پیش‌بینی کرده است. در بخشی از این سرود آمده است «یا ثواب یا جواب، یا سنگ پنج مَن یا کوزه آب.» گروه سرودخوانی در مواردی با استقبال صاحب خانه روبه‌رو نمی‌شد. خانواده‌ها بعضاً برای متلاشی کردن این گروه و دور کردن آنان از نزد درب، از آنان با ظرفی از آب استقبال می‌کردند. شماری از خانواده‌ها بدون این که چیزی به این گروه اهدا کنند، بالای آنان آب می‌پاشیدند تا آنان از منطقه فرار کنند و دیگر برای صاحب خانه، مزاحمت نکند. اعضای این گروه اما تا حد توان مقاومت می‌کردند تا چیزی از صاحب خانه به دست آورند.

بهنام کیان، باشندۀ هرات می‌گوید که از ریختن آب بر سر رمضانی‌خوان‌ها خاطره‌های دارد که پس از حدود بیست سال هنوزهم آن را یادآور لحظات شاد توأم با دل‌تنگی برای گذشته می‌داند. آقای بهنام می‌گوید، در یکی از شب‌های رمضان حدود بیست سال پیش وقتی در عالم کودکی تصمیم بر ریختن آب بالای گروه رمضانی را گرفت، نمی‌دانست که همزمان با جوانان گروه سرود، پدرش نیز مسجد را ترک کرده و به سوی خانه روان است. او می‌افزاید که به جای ریختن آب روی این گروه، بیش‌ترین مقدار آب درون ظرف را بالای پدرش ریخته است و این اتفاق منجر به خلق خاطره‌یی شده که تا هنوز فراموشش نشده است.

رمضانی‌خوان‌ها پس از گذر از چند محل و تکرار سرود رمضانی، به تقسیم آن‌چه را از مردم جمع‌آوری کرده‌اند، می‌پردازند و سپس هر کدام راه منزل خود را در پیش می‌گیرد.

امسال اما شیوع ویروس کرونا از رونق این سنت دیرینۀ هرات کاسته است. این سنت اما هنوزهم به زانو در نیامده. گروه‌های رمضانی‌خوان‌های هرات این شب‌ها محدود شده و شور و هیجان سال‌های گذشته را همراه ندارد. بیش‌تر خانواده‌ها حاضر نمی‌شوند که فرزندان‌شان را بگذارد با جمعی از جوانان و نوجوانان دیگر یک‌جا شوند. همچنان بسیاری از خانواده‌ها درب منازل‌شان را به روی این رمضانی‌خوان‌ها باز نمی‌کنند.

ولی‌شاه بهره، رییس پیشین ادارۀ اطلاعات و فرهنگ هرات و پژوهش‌گر تاریخ هرات می‌گوید، اگرچه سرود ارزش‌مند رمضانی با نام مردم خوش ذوق هرات گره خورده است، اما ویروس کرونا در کمرنگ ساختن این آیین کهن نقش بارزی دارد. آقای بهره می‌افزاید که این سنت برای مردم این شهر، بیان‌گر صفای مردمان روزگار قدیم و آیینه‌دار علاقه‌مندی مردم ما به ارزش‌های گذشته‌گان است.

با همۀ این اوصاف، آنانی که در هرات چه در گذشته و چه در حال کوچه‌های شهر را پس از افطار به ترنم سرود رمضانی مزین می‌کنند، جوانان بی‌بضاعت و نیازمند نیستند، بلکه آنان در کنار تجربۀ سرگرمی متفاوت، عهده‌دار انتقال سنت‌های دیرینه به نسل جدید، هستند.