بدخشان در شمال‌شرق افغانستان یکی از ولایت‌هایی است که بیشترین تنوع زبانی را در خود دارد، ساکنان رود آمو با زبان‌های پامیری از دسته زبان‌های ایران شرقی سخن می‌زنند که شماری از این زبان‌ها در پی تحولات تاریخی از میان رفته‌اند و شماری دیگر هم به‌دلیل بی توجهی و برخوردهای سیاسی با این زبان‌ها در معرض نابودی قرار دارند.

 گویش‌های متعددی از زبان‌های پامیری در مناطق مرزی ولسوالی‌های واخان، اشکاشم و شغنان که در بستر دو کشور(افغانستان و تاجیکستان) و قسمتی از مناطق مرزی چین و بدخشان دامن پهن کرده، وجود دارد و ساکنان دو سوی مرز با این زبان‌ها سخن می‌زنند اما شماری از شاخه‌های زبان‌های پامیری که در گذشته گویش‌گران زیادی داشت و بخش بزرگ از جغرافیای بدخشان را در بر می‌گرفت، امروزه کاملاً از میان رفته است.

 شریح شیون، یک‌تن از فرهنگیان بدخشان می‌گوید که زبان‌های پامیری و بومی بدخشان با آن‌که به لحاظ تاریخی از گذشتۀ درخشان برخوردار اند اما به‌ دلیل انقطاع تاریخی و عدم حضور این زبان‌ها در میدان‌های سیاست، فرهنگ، اقتصاد و عدم توجه به این زبان‌ها از سوی زبان‌شناسان و نظام‌های سیاسی، شماری از این زبان‌ها نابود شده و شماری دیگر هم در معرض نابودی قرار دارند.

 وی می‌افزاید که اکنون زبان‌های رُنّی، اشکاشمی، سنگلیجی در این ولایت از بین رفته اند و تنها زبان‌های شغنانی، واخانی، منجی و روشانی از شاخه‌های زبان‌های پامیری زنده اند که بی‌توجهی دولت و نهادهای ذی‌ربط به این زبان‌ها حیات اجتماعی آن‌ها را با خطر نابودی روبه‌رو کرده است.

 مریم، یک‌تن از گوینده‌گان زبان شغنانی در دانشگاه بدخشان می‌گوید، با آن‌که در خانواده و بسته‌گان‌اش به زبان بومی خودشان سخن می‌زند اما به‌دلیل عدم کاربرد این زبان در فضای بیرون از خانواده، نگران فراموشی این زبان در میان گوینده‌گان شغنانی بیرون از جغرافیای ولسوالی شغنان اند.

جاوید منجانی، فارغ‌التحصیل رشتۀ تاریخ از دانشگاه بدخشان که زبان مادری‌اش منجانی است، می‌گوید که آن‌ها وقتی به‌ مرکز بدخشان می‌آیند در خانه، خوابگاه و جاهای دیگر با هم‌زبانان‌شان به ‌زبان منجانی صحبت می‌کنند.

وی می‌گوید: «حتا دو نفر هم که از همان منطقه باشیم به‌ همین زبان حرف می‌زنیم چون زبان مادری‌مان است و به این زبان راحت‌تر و آسان‌تر حرف می‌زنیم.

 جاوید با بیان این مطلب که زبان منجانی هنوز زبان مکتوب نیست و تنها ادبیات عامۀ آن‌ سینه‌ به‌ سینه به هم‌دیگر انتقال یافته است می‌گوید: «در میان مردم شعر و ترانه‌های محلی و عامیانه وجود دارد که مردم آن‌ها را زیاد دوست دارند، ولی مشکل عمده این است که این آثار نوشته نشده است و حفظ آن‌ها دشوار است.

 بدخشان در شمال‌شرق افغانستان تنها ولایتی‌است که زبان‌های مختلف بومی را دارد و درحال حاضر بیشتر از ده زبان زنده در این ولایت گوینده دارند.

 صدیقی لعل‌زاد، یک‌تن از شاعران و نویسنده‌گان بدخشان در مورد وضعیت زبان‌های بومی بدخشان می‌گوید:

«تکنالوژی روز جهان را به دهکدۀ کوچک تبدیل کرده است، دانش‌مندان باور دارند که این وضعیت زبان‌های محلی را به‌ سوی نیستی سوق داده است و بدخشان هم از این وضعیت مستثنا نیست.»

گوینده‌گان زبان‌های بومی، مسئولان و پژوهش‌گران فرهنگی همه از وضعیت زبان‌های بومی نگرانی دارند، آن‌ها می‌گویند که برخی از زبان‌های بومی به‌شمول زبان اشکاشمی، در حال انقراض قرار دارند.

 لعل‌زاد می‌افزاید، زبان اشکاشمی در حال حاضر در حال انقراض است و در یک روستا حدود ده یا بیست نفر به این زبان حرف می‌زنند.

هم‌چنین عبدالقدیر بران، دیگر نویسنده و پژوهش‌گر فرهنگی در بدخشان می‌گوید که یکی از عوامل نابودی زبان‌های بومی، افزون بر عوامل دیگر، نداشتن الفبا و نبود متن مشخص به این زبان‌ها می‌باشد و برای بقای زبان‌های بومی باید دولت اقداماتی را روی دست بگیرد. به گفتۀ وی، راه آسان زنده نگه‌داشتن این زبان‌ها این‌ است که به زبان‌های بومی کتاب‌ها نوشته شود، مردم قصه‌ها، آداب و رسوم‌شان را به‌ زبان خودشان بخوانند.

هر چند در سال‌های پسین تلاش‌هایی برای حفظ زبان‌های بومی بدخشان انجام شده است اما این تلاش‌ها زیاد کارساز نبوده است. در بدخشان در کنار زبان فارسی و اوزبیکی زبان‌های گجری، بلوچی، منجانی، سنگ‌لیچی، اشکاشمی، واخانی، قرغیزی، و شغنانی نیز زنده‌اند و گوینده دارند که از این میان زبان‌های سنگ‌لیجی و اشکاشمی گوینده‌گان اندک و انگشت‌شمار دارند که تداوم وضعیت کنونی خطر نابودی این دو زبان را نیز بیشتر می‌کند.