افغانستاندهگی جمهوریت تیزیمی و اونینگ دشمنلریگه قرهش
افغانستان هر جهتدن قالاق مملکت و اوزاق وقتدن بېری رواجلنیش جریانیدن اوزاق قالگن. شو نینگ اوچون تیزیم شکلی و توری نینگ اۉزگریشی آدملر تقدیریگه کتّه تأثیر کۉرسهتمهدی، شونده آدملر افغانستانده ترقیاتگه اۉتیش اوچون قندهی تیزیم فایدهلی اېکنلیگینی بهالشلری و کېرهکلی دولتگه اۉتیش جریانینی بېلگیلب آلیشلری ممکن دیر. اهالی ییللر دوامیده اۉز تقدیرینی باشقهریب کېلمهگن و عیناً پادشاه و پادشاهلر اهالی تقدیرینی انیقلب و اگر بیران کیمسه گپیره آلهدیگن، تنقید قیلهدیگن و تېکشیرهدیگن بۉلسه، اونینگ تیلینی شونچهلیک کېسیب تشلهدیکی، باشقه گپلشده قادر بولمیدی.
بوندهی محیطده، نه خلقی اۉز حقوقلرینی بیلهدی و نه حکمدارلری اۉز اولکهسی احوالینی اۉزگرتیریشگه و یخشیلشگه تیار اېمسلر، اگر کیمدیر دادخواهلیک اوچون آوازینی کۉتارسه، اولر اونینگ باشینی کېسیب، قلمینی سیندیریشهدی. “قیزیل تیل یشیل باشنی کیسهدی ” دېگن مشهور مقال بار. افغانستان تاریخی بو تاریخي مقال نینگ نمونهسیدیر.
افغانستاندهگی جمهوریت “قیرال” اۉرنیگه یازیلگن اسم دیر و اصلیده شاهی تیزیم نینگ قَیناق سوویگه قۉییلگن قاپقاق دیر. دولت تۉنتریشیدن کېین یوزهگه کیلگن جمهوریت نی تاریخچیلر “پادشاهی جمهوریت” دېب اتهگن، بو جمهوریت افغانستاننی دېیرلی اۉزگرمهدی و فقط عنعنوي ظلم اۉرنیگه مفکوروي ظلم اۉرنینی جایلشتیردی. تۉنتریش یورهگیدن چیققن محمد داوودخان نظام اۉزینی جمهوریت دېب اتهدی. بووتیزیم در حقیقت تیزیم نامینی شاهیدن جمهوریت گه اۉزگرتیردی چونکه افغانستانده داوود خان تیزیمیده جمهوریت تیزیمی و اونینگ ترکیبي قِسملری کوزگه کورینمهدی.
افغانستان اوچته مشروطه خواهلیک حرکتنی باشدن کېچیردی، بو اېسه دېموکراسی نینگ تۉرتته تۉلقینیگه سبب بولدی. دېموکراتلشتیریش نینگ اوچینچی تۉلقینی رژیم نینگ جمهوریتگه اۉزگریشی بیلن سوسهیتیریلدی، روسلر تامانیدن “قیزیل شهزاده” دېب ناملنگن داوود خان اۉن ییللیک مشروطیتنی بۉغیب قۉیدی و اوچینچی مشروطیت تقدیریگه “بیرینچی جمهوریت” سۉزینی مُهرلهدی. . اونینگ فعل-اطواری حاکمیتگه چنقاق دیکتاتور بۉلیب و افغانستان اوستونلیگینی بیر ملي وطنپرور صفتیده ایسترایدی.
داوود خان ۱۳۴۳ ییلدن ۱۳۵۲ ییلگچه پارلمان دېموکراسیسینی انارشیسم دېب اتش بیلن بیرگه اۉز تیزیمینی جمهوریت دېب اتهدی. او ۱۳۴۳ ییلگی اساسي قانوننی بېکار قیلدی، پارلماننی ترقهتیب یوباردی و سیاسي حزبلر، کسبه اویوشمهلری و روزنامهلر فعالیتی توختتیب قویدی. او قانون چیقرووچی حاکمیتنی جمهورریسنینگ اۉزیگه تاپشیردی. داوود خان و کمونیستی جمهوریت حکمرانلیگی دوریده تیزیم نینگ یگانه نامی “جمهوریت” اېدی. اوشبو تیزیم جمهوریت نینگ ترکیبي قِسملری و خصوصیتلریگه اېگه بۉلمهگن و جمهوریتده هېچ نرسه عملده کۉرینمهگن.
دېموکراتلشتیریش نینگ سۉنگگی تۉلقینی حلی هم دوام اېتماقده یعنی ۱۳۸۰ ییل، اوندن سۉنگ افغانستان دنیا بیلن کېنگ علاقهگه اېگه بۉلدی و اونی حل قیلیش اوچون “غالب برگ” پیدا بۉلدی. جمهوریت تیزیمی نینگ شکلی شکللنیب، اونده برچه ایشلر مرکزي حکومت انحصاریده قالدی. ۱۳۸۳ ییل اساسیقانونی ۱۳۴۳ ییل اساسي قانونی گه بناءً ایشلب چیقیلگن بۉلیب، اونده جمهوررییسگه کېنگ قمرولی اختیارات بېریلگن بۉلیب، اونده جمهوررییس هم دولت رهبری، هم حکومت رهبری حسابلنهدی.
افغانستان شناس عالِم و مؤلف جفرسون بارفیلد اۉزی نینگ “افغانستان نینگ سیاسي-مدني تاریخی” کتابیده یازگنیدېک: “ینگی اساسي قانون کوچلی قیراللیک و پادشاهلیک ایسیگه اېگه اېدی”. اونده فقط جمهوریت نینگ بعضی رسمي میکانیزملریدن فایدهلنیلگن. اساسیقانون ني ایشلب چیقرووچیلری اولده جمهوریت تۉغریسیده تۉغری تصورگه اېگه اېمس اېدیلر و شو ابتدا دن اوشبو قانون نینگ تمل تاشی ناتۉغری قۉییلدی و شو کونگهچه جمهوریت تیزیمی حقیقي امکانیتنی قۉلگه کیریته آلمهدی.
طالباندن کېینگی حکومت توزیلیشی جوده ضعیف بۉلگن افغانستان، ایشلرنی تۉغری و عاقلانه باشقهرهدیگن رهبرگه محتاج اېدی. اما افسوسکی، ینگی پیدا بۉلگن افغانستاننی رواجلنیش و یخشی یوریشنی اۉیلهمهگن ضعیف رهبرلر و دولت اربابلری اېگهللب آلیشدی. جمهوریت تیزیمیده شخصي مناسبتلر اۉرنهتیلیشی دوام اېتدی، فساد کوندن کونگه کۉپهییب، قدرتطلب و حاکمیتگه چنقاق شخصلر پیدا بۉلدی.
بیر پیتلر پایتخت قوریلمهلری، خیابانلریی بوزیش حسابیگه کورهش آلیب بارگنلر هم، بوندای بیر حکومتنی شکللنتیریشده رۉل اۉیناش اوچون سوت و یاغ کبی ارهلشدیلر. و بوندهی دولت اربابلری جماعت منفعتلریدن کۉره کۉپراق اۉزلری نینگ چۉنتکلری بیلن شغللنیشگن.
۱۳۸۳ ییلدن سۉنگگی حکومت، برقرارلیک، دولت قوریش و مملکتده ترقیاتی اوچون یخشی امکانیتلر یرهتیش و اونی رواجلنیش جریانیگه قۉییش اۉرنیگه ، سیاسي نخبهلر اۉز چۉنتکلرینی اوشلب قالیش اوچون حرکت قیلدی و خودبینلیکنی دوام اېتتیریش چارهلرینی کۉردی. نتیجهده، مملکتده وضعیت یامانلشدی و اونینگ عاقبتلری افغانستان خلقینی ضعیفلیک، ثمرهسیزلیک، خودبینلیک و فسادگه یۉلیقتیردی.
افغانستانلیک تدقیقاتچی دوکتور عمر صدر اۉزی نینگ: “جمهوریت و اونینگ دشمنلری؛ افغانستاندهگی جمهوریت نینگ احوالی “ناملی رسالهسیده جمهوریت شکللنیشی و” جمهوریتچیلیک “نی تحلیل قیلیب چیققن. افغانستان جمهوریتی کوچلی فکری ارقهداشلیک یاردمیسیز تشکیل اېتیلگن. بوگونگی کونده طالبان افغانستاندهگی ماجرادن کېینگی جمهوریتگه قرشی چیقیشی نینگ سببلریدن بیری شوندهکی، ۱۳۸۳ ییلدن بېری افغانستان مفکوروي اساسنی ایشلب چیقه آلمهدی، اونده طالبانگه قرشی کورهشیش اوچون جمهوریتچیلیکنی تۉغری تصور قیلهآلمه دی.
عمر صدر افغانستان جمهوریتی نینگ جراحتلری و اوشبو جراحتلر نینگ سببلرینی جوده انیق و چوقور کۉریب چیقدی. اوني یازیشیچه “افغانستاندهگی جمهوریت فکری، ترکیبي و عملي بحران یا انقراضگه یوز توتکن.” توزیلمهوي جهتدن جمهوریت حاکمیت نینگ اۉزباشیمچهلیک بیلن ایشلهتیلیشینی نظارت قیلیش اوچون اساسیقانون نینگ چېکلاولر نینگ یۉقلیگی طفیلی ضعیفلشدی. اساسیقانون نینگ اوچته قیدی، یعنی حاکمیت نینگ بۉلینیشی، نظارت و موازنت، کثرتگرایی و قانون اوستوارلیگی بیلن یۉقالگن مسالهدیر. عملی جهتدن فساد، قرهملیک، قومپرستلیک و فعال اهالی نینگ یۉقلیگی افغانستاندهگی جمهوریت تیزیمینی ضعیفلشتیردی. و نهایت ده، جمهوریت نینگ معیاري اساسلری غیرلیبرال غایهلر، مدنی فضیلتلری اېتیشمسلیگی، اېکسترېمیزم، افراطیت و قومی خصوصیتلرگه فوتور ېتکزدی. خلقارا همجمعیت نینگ کېنگ اشتراکی و ارهلشووی جمهوریت حاکمیتی نورملرینی هم بوزدی.
“جمهوریت نینگ اېنگ مهم انقراضی تفکر انقراضیدیر. افغانستانده جمهوریت و اسلام جمهوریتی غایهسی نظريلشتیریلمهگن. حالانکه جمهوریت نینگ عنعنهسی کۉچیریلگن بۉلسه-ده، اونینگ موجودلیگی و قبول قیلینیشی آقلنمهگن و توشونیلمهگن دیر.” اوشبو انقراضلرگه قرهمهی، جناب صدر افغانستاندهگی حاضرگی جمهوریتنی مدنی جمهوریت اېمس، بلکه “یاووز جمهوریت” دېب اتهدی و قومپرستلیک، عوامفریبلیک و پولنی جمهوریت اوچون اساسيو ییریک تهدید دېب اتهدی.
عمر صدر یازهدی: “جمهوریت نینگ سیاسي نظریهسی حاکمیت نینگ اۉزباشیمچهلیک بیلن ایشلهتیلیشیگه و فعال سیاسي اشتراکگه یۉل قۉیمسلیک اوچون جمهوریت تیزیمینی هر قندهی حکمرانلیک شکللریدن آزاد دېب حسابلهیدی”. اما افغانستان جمهوریتی نینگ سیاسي نخبهلری اۉز حاکمیتلرینی آقلش اوچون جمهوریت اتَمهسیدن فایدهلنهدی و کۉرینیشدن جمهوریت تاشی ني بعیرگه اورهدی، اما عملده جمهوریت ستندردلری و تمایللرینی بوزهدی و اۉز شخصي منفعتلری یۉلیده فایدهلنهدی.
جناب صدر افغانستاندهگی جمهوریت احوالینی تۉرتته اساسي عنصرلری اساسیده کۉریب چیقدی، اولر مدنی فضیلت، اهالی نینگ فعال اشتراکی، اساسیقانون قیدلری و مناظرهلر دېموکراسیسی. نتیجهده جناب صدر شوندهی خلاصهگه کېلهدی: “اساسیقانون قیدلری اجرا ایتیلمگنی، مناظرهای دېموکراسی و مدني وطنداشلیک نینگ بجریلمسلیگی جمهوریتده ترکیبي، هنجاری و عملی انقراضگه سبب بولگن”.
اوشبو آزحجملیکتاب، مهم مسألهلرنی اۉز ایچیگه آلگن، اونی اۉقیش جمهوریت و افغانستانني ایچی بوش جمهوریتینی یخشیراق توشونیشگه یاردمبیرهدی. شو نینگ اوچون اوشبو کتابنی اۉقیش مملکت نینگ حاضرگی شرایطیده ضروردیر. جمهوریت و اونینگ دشمنلری افغانستان استراتیژیک تدقیقاتلر مرکزی تامانیدن انگلیس و فارس تیللریده نشر اېتیلگن.