افغانستان نینگ سياسي جغرافیه‌سی؛ صدمه‌لر و امکانیتلر
neshananews
15 June 2021بریتانیا‌لیک تاریخچی وافغانستان شناس وارتان گریکوریان افغانستاننی “غلبه سری یۉل” دېب تعریفله‌یدی؛ باشقه مملکتلر بیلن تققاسله‌گنده کتّه سیاسي اهمیتگه اېگه بۉلگن یورت. مرکزي آسیاده‌گی موقعی بیلن او شرق و غربنی بیر-بیریگه باغلب توره‌دی و تورلی دینلر، کوچلر و مدنیتلر اۉرته‌سیده باغلاوچی وظیفه‌سینی بجره‌دی. عیناً شو ترکیبي قِسملرنی حسابگه آلگن حالده افغانستان نینگ تشقی اۉلچاوده‌گی سياسي موقعی جوده کۉپ افضللیکلرگه اېگه. بیراق، مؤلف ایچکی جهتدن اوشبو مملکت نینگ جیوگرافیک، سیاسي و تاغلی حالتی کۉپراق ضرر کۉره‌دی و افغانستانده‌گی بې‌قرارلیک نینگ بیر قِسمی اوشبو مملکت نینگ تاغلی حالتی بیلن باغلیق دېب حسابله‌یدی.
افغانستان بیر دولت صفتیده توغیلگنیدن بویان هر دایم بویوک دولتلر نینگ دقّت مرکزیده بۉلیب کېلگن. بویوک دولتلر نینگ منطقه‌ده کتّه سیاسي-حربي منفعتلرگه اېریشیش یۉلیده‌گی اۉلچملری و کېنگلیگی افغانستان نینگ سياسي اهمیتینی عکس اېتتیره‌دی. ایکّی مرته انگليس نینگ باسقینی، بیر پیتلر روسلر و یقینده امریکا و قیرق دولت نینگ بو مملکتده بۉلیشی افغانستان غلبه و مغلوبیتگه آلیب باره‌دیگن یۉل اېکنلیگیدن دلالت بېره‌دی و بو مملکتده‌گی ضررلر و امکانیتلر منطقوي و خلق ارا معادله لرگه ییریک تاثیر قالدیره‌دی. دېمک، هربار افغانستان انقراضگه اوچره‌گنده، آسیا و حتا بوتون دنیا گه تأثیر یتکزیب و بو منطقه‌دن دنیا نینگ تورلی قِسملریگه ایشانچسیزلیک و خوفسیزلیک ترقه‌لدی. شو مناسبت بیلن دنیا نینگ بویوک کوچلری افغانستاننی تینچ قۉیمه‌یدی. اوشبو مملکتده ایشانچسیزلیک امریکالیکلر، اوروپا‌لیکلر و قۉشنی مملکتلر فقرالریدن تینچ اویقونی اۉغیرلشی ممکن.
افغانستانده‌گی سېزگیر وضعیت کۉپلب دنیا کوچلری نینگ آچ‌کۉز نگاه‌لرینی بو اېرگه قره‌تگن بۉلسه-ده، اما افغانستان حکومتی اوشبو امکانیت و فرصتلردن تۉغری و، احتمال، مقبول درجه‌ده فایده‌لنه آلمه‌دی. احتمال، بو باره‌ده‌گی اېنگ تأثیرلی ترکیبي قِسملردن بیری افغانستان تشقی سیاستیده‌گی خوفسیزلیک یاندشووی بۉلیشی ممکن. عالی اوقو استادی و تشقی سیاست تدقیقاتچیسی فرامرز تمنا سابق جمهوررییس حامد کرزی حکومتی خوفسیزلیککه قره‌تیلگن تشقی سیاست یوریتگن دېب حسابله‌یدی.
اما حاضرده افغانستان تشقی سیاستی اقتصادیاتگه یۉنه‌لتیریلگن بۉلیشی کېره‌ک، شونده بیز مملکت نینگ جیوگرافیک جایلشوویدن فایده‌لنیب، سرمایه و اقتصادي اۉسیشنی جلب قیلیشیمیز و قشّاقلیک گیلیمینی اېردن کۉتریشیمیز ممکن.
فرامرزتمنا، شونینگدېک، جمهورریس محمد اشرف غنی نی تشقی سیاستی خوفسیزلیککه یۉنه‌لتیریلگن اقتصادي یۉنه‌لیشگه اۉزگرگن بۉلسه هم، پرزیدنت غنی رېجه‌لری فقط کاغذده قالدی و اولر نینگ هېچ بیر جهتی عملگه آشیریلمه‌دی، دېب حسابله‌یدی.
اما ایچکی تاماندن افغانستان نینگ سیاسي جغرافیه‌سی اۉز فقرالریگه کتّه ضرر اېتکزدی. احتمال، افغانستانده‌گی دایمي مۉرتلیک و بې‌قرارلیک نینگ سببلریدن بیری بو مملکت نینگ تاغلیک ایکنلیگی بیلن باغلیق دیر. بوگونگی کونگه قدَر بیران بیر حکومت افغانستان جغرافیه‌سی بۉییچه حاکمیتی دن تۉلیق فایده‌لنگن اېمس. اوشبو وضعیت حکومت و ملت اۉرته‌سیده‌گی مناسبتلرگه ایشانچسیزلیک بیلن فوتور اېتکزیب و اهالی حکومت اجره‌تیلگن دېب اۉیلشه‌دی. میلیتاریزم یا ملیشه‌گرچیلیک – بو افغان سیاستیگه جیوگرافیک تأثیر نینگ ینه بیر نتیجه‌سیدیر. افغانستانده‌گی حکومتلر هر دایم اوزاق توشکن حدودلرنی باسیب آلیش و باشقه‌ریش اوچون قوراللی کوچلرنی جلب قیلیشگن، بو کېینچه‌لیک ناتنیچلیک لرگه سبب بولگن.
افغانستان خلقی نینگ کیفیتیگه اوشبو مملکت نینگ سیاسي جغرافیه‌سی هم تأثیر قیله‌دی. ، اۉز اطرافینی سوسیالوژیگ نقطه‌ی نظردن کۉریب چیققن تاریخچی، ابن خلدون، جغرافیه نینگ آدملرگه تأثیری حقیده ایتگنده، تاغلی جغرافیه‌ده آدملر کۉپراق زۉرآورلیک، انارشیزم، خودمختارلیک تویغوسی و ترتیبسیزلیک بیلن اۉسه‌دی. افغانستان نینگ تاغلی حدودی اۉز فقرالرینی مرکزدن قاچیره‌دیگن، ترتیبلی و عصیانکارگه ایلنتیرگن.
افغانستانده‌گی ملي دولتلر ضدیتی نینگ بیر قِسمی مملکت نینگ سیاسي جغرافیه‌سی و دېنگیزگه چیقمسلیگی بیلن باغلیق بۉلیب، بو حکومت و ملتلر نینگ اۉزارا تأثیریگه تۉسقینلیک قیلدی. بوندن تشقری، افغانستان نینگ جغرافیه‌سی ایچکی جهتدن کوچلی حکومتنی طلب قیله‌دی، اما افغانستان دایما ضعیف حکومتلر و کوچلی، قۉزغآلانچیلر جمعیتیگه دوچ کېلگن؛ هېچ قچان کوچلی قۉلگه اېگه بۉلیشنی خواهله‌مه‌گن جماعه بیلن تارتیشماقده.
