” افغانی” سیاستیده اخلاقي قدریت‌لر په‌سه‌ییشی
neshananews
17 June 2021یازوچی: ابو مسلِم خوراساني
هر قنده‌ی جماعه سیاستی‌گه، بېلگیلگن مدني معیارلر، اخلاقي غایه‌لر و اجتماعي ترکیبي قِسملر تأثیر قالدیریب شو سببلی، بیر قطار سیاست‌شناشلر نینگ فکریگه کۉره، سیاسي جهتدن ایتیلگن سۉزلر بیر جمعیتدن باشقه‌سیگه جوده فرق قیله‌دی. مثلاً، غرب سیاستی نینگ روایت و بیانی شرق سیاستیدن فرقلی دیر؛ خودّی اېران نینگ سیاسي نطقی افغانستانده‌گی چقیریقدن فرق قیله‌دی.
اوشبو بیلگیلر بیزنی “افغانی” سیاستی حقیده صحبتلشیش و اونینگ خصوصیتلری و ترکیبي قِسملرینی سنه‌ب اۉتیش اوچون امکان یرته‌دی.
افغانستانلیک سیاستچی و تدقیقاتچی امان‌الله شفاهی، پشتون جمعیتی نینگ اۉتمیشی و حاضرگی تاریخي دورلرینی، خصوصاً، دُرّانی قبیله‌سینی و لویه جرگه نینگ حکومتلر و رژیملر نینگ قانونيلشتیرووچیسی صفتیده اهمیتینی توشونمسدن توریب، افغانستان سیاستینی توشونیش ممکن اېمس دېب حسابله‌یدی. اونینگ فکریگه کۉره، افغانستانده‌گی سیاست افغانستان جمعیتی نینگ مدني اۉزیگه خاصلیگی، غایه‌لری و ایچکی اخلاقی کودلری، اینیقسه پشتون خلقی نینگ دُرّانی قبیله‌سی تأثیریده قالگن. دېمک، جناب شفاهی افغانستانده‌گی سیاست‌شناشلیک اخلاقي و مدني کودلرگه قَیتیشینی تأکیدله‌یدی؛ افغانستانده‌گی سیاست جریانینی بېلگیله‌یدیگن و اونینگ اوشبو مملکتده عملده‌گی و خیلمه-خیل سیاسي جریانلرینی انیقلش و سنه‌ب چیقیشده بیزگه یاردم بېره‌دیگن کودلر دیر.
افغانستان سیاستیده دایما موجود بۉلگن و بوگونگی کونده سیاسي رهبرلر آره‌سیده اېنگ یوقاری درجه‌ده‌گی مسأله‌لردن بیری بو سیاستده‌گی اخلاقي کودلر آفتابگیر دیر. چونکه بو مساله افغانستانلیک سیاستچینی اخلاقسیز جمعیتده اخلاقي و ناجایز نرسه‌لرگه دوچ کېلیشیگه آلیب کېلدی. گرچه سیاست و اخلاق اۉرته‌سیده‌گی مناسبتلر بو ساحه‌ده‌گی عالِملر اۉرته‌سیده ضدیتلی و قره‌مه‌قرشی فکرلر بیلن یولداش بۉلسه-ده، اما اکثریت سیاست‌شناشلر نینگ فکریگه کۉره، اخلاق نینگ سیاستده بۉلیشی مقرر ضرورت دیر، چونکه اخلاق بولمگنده دنیا جدّي خوف آستیده دیر.
بو حقده تۉرتته فکر موجود. بیرینچیدن، ماکیاولی سینگری اخلاق و سیاستنی بیر-بیریگه باغلیق بۉلمه‌گن دېب حسابله‌یدیگنلر؛ ایکّینچیدن، اخلاق، سیاست دن ایزداشلیک قیلیش نظریه‌سینی تاکیدله‌یاتکانلر، اوچینچی‌سي اخلاق و سیاست‌ني ایککی علیحده سطحی بار دیب توشینه‌یاتکانلر و تورتینچی ایسه، سیاست و خلاق یگانه‌لیگینی اورغولب، سیاستنی اخلاق نینگ بیر قِسمی و اخلاقنی سیاست نینگ بیر قِسمی دېب حسابلشه‌دی.
اوشبو قره‌شنی‌که یونان فیلسوفلری و مسلمان متفکرلری یوریته‌دیلر، اولر سیاست اخلاق کودېکسلریگه اساسلنگن بۉلیشی کېره‌ک، باشقه‌چه قیلیب ایتگنده سیاست اخلاقي سیاست بۉلیشی کېره‌ک دېب حسابله‌یدیلر.
مقصد سیاسي حاکمیتنی اېگه‌للش بۉلگن سیاسي تیزیملر و سیاستده اخلاق و سیاست اۉرته‌سیده ضدیت موجود. اگر سیاسي اکتور فقط کوچ حقیده اۉیله‌سه، او ساحه‌ده اخلاققه ا‌ۉرین یۉق، اما اگر سیاستچی و سیاسي فعال انسان فراوانلیگی حقیده اۉیله‌سه، سیاست و اخلاق اۉرته‌سیده انسان حیاتینی ترتیبگه سالووچی توزیلمه صفتیده جای تاپیله‌دی. دېمک، سیاسي فیلسوفلر سیاست ساحه‌سیده اخلاقسیز، انسان حیاتیگه جدّي خوف توغدیره‌دی و انسان ترتیبینی بوزه‌دی، دېب حسابلشه‌دی. دېمک، سیاست اخلاقي مسأله دېب قره‌لیشی و اونی انسان نینگ بختی و انسان اوچون فایده‌سی دېب حسابلش کېره‌ک.
افغانستان سیاستیده‌گی سیاسي رهبرلر قطاریگه کیرمه‌یدیگن نرسه بو سیاسي اخلاق قاعده‌لری و اولر نینگ سیاسي حیاتینی ترتیبگه سالیشی کېره‌ک بۉلگن اخلاق قاعده‌لری دیر. شو نینگ اوچون هم سۉنگگی ایگیرمه ییل دوامیده افغانستان نینگ سیاسي رهبرلری فقط کوچ حقیده اۉیلشدی و اولرنی تشویشلنتیره‌یاتگن نرسه – قنده‌ی قیلیب تورلی خیل یۉللر بیلن پول یغیشتیریب و سرمایه‌لری حجمی‌نی کۉپراق قیلیش دیر. حتا سابق دۉستلری و رهبرلری بیلن بۉلگن مناسبتلرده بعضاً اولرن اخلاقی آقسیدی که آدم حیران بۉلیب آغزیگه برماق قۉیه‌دی. شو نینگ اوچون افغان سیاستچیسی شو قدَر یېنگیل و وزن‌سیز که، اخلاقسیزلیگ شمالی اونی هر جایده آلیب‌باره‌دی.
بوگونگی کونده، افغانستانده طعنه و سیاستنی حقارت قیلیش بازاری قیزغین دیر و اېتکچیلر دعواگرلری اخلاق و ادبیات چېگره‌لرینی بوزگن.
سیاستده اخلاق معماسیگه مراجعت قیلیش، اخلاق و سیاستنی یخشیراق توشونیش اوچون افغانستانده‌گی اخلاق و سیاست اۉرته‌سیده‌گی مناسبتلرنی قَیته کۉریب چیقیشنی اېسله‌تیشی ممکن. افغانستانده‌گی سیاسي اېتکچیلیک دعواگرلری شونده‌ی اخلاقي تنزلگه یوز توتیشگن که، اولر آچیق-آیدین آداب سیزلیککه قۉل اوریشدن تيیلمه‌یدیلر، شو بیلن سیاست و اخلاق قاعده‌لری و اخلاق قاعده‌لری اۉرته‌سیده‌گی مسافه‌ني آلیب تشله‌یدیلر. اخلاقسیز سیاست – بو اۉز منفعتلریدن باشقه نرسه‌نی اۉیله‌مه‌یدیگن وهم پرور حیوانیگه اۉخشه‌یدی.
