تاجیکستان و قیرغیزستان ارا چیگره‌وی تارتیشو؛ بو چیگره‌وی منازعه قندای یکونلنه‌دی؟
neshananews
07 June 2021تاجیکستان، قیرغیزستان بیلن اوزون چیگره‌گه ایگه. بو چیگره سابق شوروی دوران دن میراث قالگن و اوتکن ایگرمه ییل مدتیده بو منازعه نيچه مراتبه ایککی تمان‌ارا قوراللی توقنشولرگه سبب بولگن. تاجیکستان و قیرغیزستان ارا کوپلب جانی تلفات قالدیرگن سونگی قوراللی تارتیشو، بو ایککی مملکت مستقل‌لیک‌گه ایریشکندن سونگ منطقه بویلب ییریک چیگره‌وی جنجال و منازعه‌گه ایلنگن.
جاري شمسی ییلی ثورآیی ۸ نیچی کونیده ایککی تمان‌ارا یوزبیرگن چیگره‌وی توقنشو عاقبتیده تاجیکستان تمانیدن عادی اهالی دن ۱۰ کیشی داخل ۱۹ نفر اولدیرلدی و ” اسفره” شهری بلدیه باشلیغی بهاءالدین‌بهادرزاده داخل ۸۸ کیشی هم جراحتلندی. بو توقنشولر شونینگ دیک قیرغیزستان توپراقیده هم ۳۶ کیشی دن جان آلیب و ۱۸۹ کیشی ني یاره‌لنتیردی.
هرچند قوشنی مملکتلر، بیرلشکن‌ملتللر‌تشکیلاتی و روسیه سعی و حرکتی و ایککی مملکت رهبرلری دوامیلیکی سبب آتش کیسیم تامین‌لندی، اما قیرغیزستان تمانیدن تاجیکستان یوزیده چیگره‌یاپیلیشی ایککی مملکت ارا بو چیگره‌وی تارتیشو ماجراسی مرکب ایکنی دن درک بیره‌دي.
منطقه مساله‌لری شرحلوچی و تحلیلچی‌لرگه کوره بو تارتیشو ساده‌لیک و تیزلیکده حل ایتمیدی.
قیرغیزستان وزیرلر‌کینگاشی قراریگه مطابق ایککی مملکت چیگره‌سیده، تاجیکستان وطنداشلری‌ني قیرغیزستان توپراقیده باردی کیلدی‌سي و یششی منع ایتیلیب و سوداگرلیک اشیالر ترانزیتی اوچون ایریم چیکلولر هم جاري ایتیلگن. هرچند تاجیکستان ضرورت بولگن سوداگرلیک اشیالرینی روسیه، قزاقستان و اوزبیکستان آرقلی مملکت گه کیلتیره‌دی و قیرغیزستان چیگره‌سي یاپیلگنی ني اونچه‌لیک تاثیرچن بیلمیدی اما کورینیشی‌دن قیرغیزستان چیگره‌وی کیلیشموچیلیک‌لرنی برطرف ایتیش و اوز طلب‌لریگه قول تاپیش مقصدیده اوز چیگره‌سيني تاجیکستان یوزیده یاپیش بیلن باسیم یتکزیش نیتی بار.
بونگه قوشیمچه اخبارات واسطه‌لر قول‌تاپکن معلومات‌لرگه کوره چیگره حدودلریده یشه‌یاتکان اهالینی قوراللنتیریش قانوني لایحه‌سینی قیرغیزستان دولتی اوز پارلمانیگه جونتکن.
تاجیکستان و قیرغیزستان چیگره‌وی منازعه‌سي حل ايتيليشي معمالری
تاجیکستان و قیرغیزستان ارا چیگره مسافه‌سي ۹۷۰ کیلومتر دیر که بوندن ۵۱۹ کیلومتری بویچه ایککی مملکت ارا کیلیشو حاصل بولگن اما قالگنی اوستیده منازعه و تارتیشو دوام ایتماقده. نقشه‌لرگه کوره چیگره‌وی تقسیمات و سابق شوروی دورانیدن قالگن سند و حجتلرگه مطابق تاجیکستان و قیرغیزستان ارا دولتی چیگره اوزونلیگی ۵۱۴ کیلومتر دیر که بوندن مسچا، غانچی، باباجان‌غفوروف و اسپتامین ناحیه‌لریدن عبارت بولگن ۱۴۵ مینگ و ۲۰۰ هکتار ییر اوستیده ایککی مملکت ارا تارتیشو و جنجال حل ایتیلمی قالگن.
تاجیکستان مقاملرینی ادعا قیلیشیچه قوشمه کمیسیون فعالیتی دوریده تاجیکستان تمانی نيچه مراتبه ایککی مملکت ارا تارتیشولرگه نقطه قویه‌یاتکان ایچیم یوللر تکلیفی ني قیرغیزستان تمانیگه پیشکش قیلگن اما بو قیرغیزستان بو تکلیف‌لرنی رد ایتکن.
قیرغیزستان تمانیدن چیگره توغری‌سیده‌گی ادعالر ، (۱۹۹۱) ییلی مستقل دولت لر ايجاد ایتیلیشی شرطنامه‌سي، (۱۹۹۱) ییلی ده صادر ایتیلگن آلماتا اعلامیه‌سي و ۱۹۹۴ ییلی ۱۵ نچی آپریل ده صادر بولگن مسکو کیلیشونامه‌سیگه اساسن مستقل‌لیک، ارلشمسلیک و ییر حدودی موضوع‌سي اورته‌گه قویلگن و شو حجتلرگه اساسن دولتی چیگره چیزیغی بو مملکت قوللنه‌یاتکان حقیقی حدودگه مطابق تارتیلیشی لازم.
قیرغیزستان اما ایککی مملکت اورته‌سیده‌گی چیگره ني رسمیت‌گه تانیش بویچه حاضرگی معیارلرنی نظرگه توتمی اوندن باش تارتماقده و شو موضوع ایککی تمان ارا تارتیشو و جنجال گه سبب بولگن. هرچند تاجیکستان و قیرغیزستان ارا بو تارتیشونی برطرف ایتیلیشی اوچون کوپ اوچرشو و مذاكره‌لر اوتکزیلگن اما بو سعی و حرکتلر حاضرگه قدر بیران ایجابی نتيجه گه ایریشمگن.
تاجیکستان تمانی ۱۹۲۴ – ۱۹۲۷ ییلیده چیگره ده بولگن تقسیمات گه تاکیدلیدی، اما قیرغیزستان ۱۹۸۹ نچی ییلی ایککی تمان‌له‌مه قوشمه کمیسیون قراری عملی بولیشی ني ایستیدی. تاجیکستان تمانی ۱۹۸۹ ییلی صادر بولگن قوشمه کمیسیون قراری، حقوقی باسقیچ دن اوتمگن و بیر حقوقی حجت اوله‌راق قبول‌قیلینرلی ایمس ديدي، لیکن قیرغیزستان، اگر ایککی مملکت ارا چیگره خطی معلوم بولیش ضرورتي بولمسه‌ایدی ۱۹۳۸ ییل دن ۱۹۸۹ ییل‌گه چه باشقه کمیسیون‌لر تشکیل بولمس‌ایدی دیب ایتماقده.
تاجیکستان ديدي بو کمیسیون‌لر ییرلرنی سوغاریش و اولردن قندای فایده‌لنیشی بویچه ايجاد ایتیلیب و بونگه علاوه بو کمیسیون‌لر قانونی باسقیچی‌ني هم اوتکزمگن دیب تاکیدلیدی.
۱۹۹۰ میلادی ییلده تاجیکستان و قیرغیزستان وزیرلر کینگاشی طلبی گه ماس،۱۹۲۴ ییل‌دن ۱۹۲۹ ییل‌لر جریانیده چیگره تقسیماتی توغریسیده صادر بولگن حجت و سندلرنی حقوقی معیارلرینی انیقلنتیریش اوچون ” شوروی عالی کینگاشی کمیسیونی” تاسیس ایتیلدی و بو کمیسیون تیکشیرو و تحقیقاتلری اساسیده بوحجتلر قانونی ایکن‌لیگی تصدیق‌لندی، اما حاضر قیرغیزستان بو کمیسیون قرارلرینی قبول قیلمیدی.
چیگره حدودیده قیرغیزلر باشله‌گن منازعه و تارتیشولر ایلدزی چیگره حدودیده جایلشکن غانچی منطقه سیگه تیگیشلی دير. قیرغیزستان ۱۹۸۹ ییلی حقوقی معیارلری قبول بولگن سند و حجتلرنی، مطلق انکار قیله‌باشله‌دی و ۱۹۵۷ دن ۱۹۵۹ ییل‌گه چه قوشمه کمیسیون قرارلرینی که چیگره‌ده‌گی ییرلردن قوللنیش و سوغاریش ایشلرینی ترتیب گه سالگن و قیرغیزستان منفعتی‌گه دیر اساسی موضوع اوله راق آلغه سوره باشله‌دی. مثلا” سغد ولایتی نینگ باباجان‌غفوروف ناحیه‌سی، آوچی و قلعه‌چه قطعه‌سيني که سو تقسیماتی موضوع سیگه کیریتیلگن و ۱۹۲۴ – ۱۹۲۷ ییللری و ۱۹۸۹ ییلیده صادر ایتیلگن قرارلرگه موافق تاجیکستان حدودیگه تیگیشلی تانیگن.
بوکونلر قیرغیزستان ایسه ۱۹۵۸ – ۱۹۵۹ ییللریده‌گی سندلرگه تینیب بو حدودلر قیرغیزستان گه تعلق‌لي دیب ادعا قیلماقده. ایککی مملکت ارا ۲۰۱۲ میلادی ییلده تورت نتیجه‌سیز یغین اوتکزیلیشی آرتیدن، روسیه و اوزبیکستان آرشیف‌لریدن قانعقرلی سند و حجتلر تاپگونگه‌قدر یغینلرینی توختتیش‌گه کیلیشدیلر. اما روسیه آرشیف‌لریدن قولگه کیلگن سند و حجتلر تاجیکستان ادعالری توغری ایکنی ني اثباتلشدی. بو حجتلرگه اساسن حاضر قیرغیزستان حدودیگه تیگیشلی بولگن وارخ منطقه‌سی‌نینگ ” اسفره” ناحیه‌سي منازعه محلی ایمس و اسفره شهریگه قوشیلگن و تاجیکستان توپراقی جمله‌سیدن بولیب بو مملکت گه تعلق‌لي دیر.
تاجیکستان قول‌تاپکن شوروی نینگ ” منازعه‌لي حدودلر نقشه‌لری” حجتی‌گه اساسن قیرغیزستان حاضر قوریشی ني باشله‌گن دره و سو انبارلری، تاجیکستان گه تعلق‌لي دیر و آقسای منطقه‌سي هم وارخ منطقه‌سي کبی و امریکانی ۱۹۵۵ ییل‌ده‌گی حربی نقشه‌لریگه اساسن تاجیکستان گه تعلق‌لي ایکنی ني تصدیقلشکن.
۲۰۱۳ میلادی ییل دن بویان قیرغیزستان نيچه مراتبه یولنی یاپیش‌گه حرکت قیلیب و اوني آرتیدن نيچه مراتبه ایککی مملکت ارا تارتیشولر یوز بیردی، بو تارتیشولر نتیجه‌سیده ایککی تماندن اونلب کیشی قربان بولیب و یوزلب کیشی یاره‌لندی. قیرغیزستان ” آقسای” منطقه‌سیدن “کرافشان” دریاسیگه‌چه یول‌ني قوریش اوچون ۲۰ میلیون دالر مبلغ اجرتکن و بو یول آرقلی تاجیکستان توپراقیگه تیگیشلی بولگن “کرافشان” دریاسی‌سویی ني “اسفره”دریاسی‌گه اوزگرتیرماقچی.
کورینیشی‌دن تاجیکستان، وارخ، چهارکوه، اسفره و کانی‌بادام منطقه‌لری اسفره دریاسی سویی دن محروم بولیشی‌گه قرگنده بو لایحه گه مخالف ایکن‌لیگی‌ني اعلان ایتیب و ایککی مملکت ارا منازعه حکایه‌سي مرکب راق بولشی گه تاباره زمینه یرتماقده.
۲۰۲۱ ییلی مارچ آیی آخریده قیرغیزستان اوز حربی قوتلرینی حربی مشق بهانه‌سي بیلن تاجیکستان‌نینگ چیگره‌وی منطقه‌سي ” باتکند” ده جایلشتیردی، قیرغیزستان ملي امنیت کمیته‌سي باشلیغی قمچی‌بیک تاشیوف و قیرغیزستان حاضرگی جمهوررییسی سدیرجباروف، تاجیکستان‌اونی قیرغیزلرگه اجاره بیرگن وارخ منطقه‌سيني، اوز حدودیده‌گی ییرلری بیلن المشتیریلیشی ني ایککی مملکت ارا منازعه‌ني حل ایتیلیشی یولی اوله‌راق تکلیف ایتیلر.
قمچی‌بیک تاشیوف، قیرغیزستان ” خواجه‌باقیرغان” دریاسی اوستیده اوچ سو ذخیره‌سي و توغانی قوریلیش ایشی باشلنیش ني اعلان ایتیشی بیلن تاجیکستان‌ني خجند و سغد ناحیه‌لرینی سوسیزلنتیریب و بو طریقه آرقلی تاجیکستان‌ني چیگره منطقه‌لری تقسیماتی اوچون بوین سوندریش‌گه مجبور قیلماقچی.
۲۰۲۱ میلادی ییل آپریل آیی ۲۸ نچی کونیده تاجیک لر اوز حدودلریده قیزغیزستان نفوذی آلدینی آلیش و فعالیت لرینی نظارت قلیش مقصدیده « گلونای» توغانی اوستیده نظارتی کمره لرنی اورنتی، تاجیکستان نینگ بو ایشی قیزغیز چیگره قوریقچی کوچلری مناسبتی گه سبب بولدی. ایککی تمان ارا تارتیشو بیرینچی دن محل یشوچی لری تمانیدن تاجیکلرگه قرته تاش آتیش و کینچه‌لیک قوراللی توقنشوگه ایلندی.
نشانه بولگن منطقه وارخ سو توغانی دیر.
هرچند « سومنازعه سینی حل قیلیشی» کمیسیون قراری و ۱۹۸۰ ییلی ده آلماتا شهریده ۱۹۹۲ رقملی قرار و فیصله سی سیگه مطابق تاجیکستان نینگ ۵۵ فایزی سویدن، ۳۷ فایزی قیزغیزستان و ۸ فایزی اوزبیکستان گه آقیب اجرتیلگنی قید ایتیلگن، اما سو بویچه منازعه و تارتیشولرنی کورستیشیچه چیگره‌لرده جایلشکن ییرلردن تشقری چیگره حدودلریده جاری بولگن سو هم ایککی مملکت ارا منازعه لر و تارتیشولرنینگ مهم موضوع سیگه ایلنگن.
تاجیکستان ادعاسیگه کوره ۱۹۷۴ ییلی گه چه ایککی مملکت نی ایجاد ایتیلشی حجت و نقشه لریگه اساسن ایککی مملکت چیگره‌سیده «آقسای» اسمی ده هیچ بیر قشلاق موجود ایمس ایکن و بو اسم سونگی ییل لرده تیگیشلی بولیب و بو اسم تاجیکستان گه تعلق‌لی بولگن منطقه لر و قیزغیزلر تمانیدن باسیب آلینگن محللرده قویلگن.
شوروی باش قاره‌لوچی سی تیکشیرو و تاپیشمه لریگه مطابق ایککی مملکت ارا ایلک منازعه دن سونگ، ۱۹۷۴ نچی ییل ده‌گی نقشه گه مطابق آقسای قشلاقی جاییده « تنگ واروخ» اسمی یازیلگن و هیچ بیر قشلاق هم بو منطقه ده آقسای اسمیده موجود ایمس. اما بوکون لر «آقسای » قشلاقی تاجیکستان تمانیدن قیزغیزستان گه اجاره بیریلگن منطقه ده ایجاد بولیب و قیرغیزستان تمانیدن بو قشلاق نی ایجاد ایتیلیشی واروخ یولینی باغله‌گن و بو منطقه چیگره دن تشقریده جایلشکن منطقه اوله راق تانیلگن.
شوروی زمانیده تاجیکستان مملکتی مسکو بویروغیگه اساسن اوزنینگ ایریم چیگروی منطقه لرینی معین بیر مدت ده قیرغیزستان گه اجاره بیرگن. اما قیزغیزلر بو وقتینچه لیک محل ده اوی و نهایت ده قشلاق ایجاد ایتیب و حاضر ایسه اجاره موضوع سینی هم قبول قیلمیدیلر.
سریع بویلگن منطقه تاجیکستان تمانیدن قیزغیزستان‌گه اجاره بیریلگن.
هرچند چیگره وی منازعه دن سونگ ایککی تماندن ایجاد بولگن هیات ایککی مملکت ارا چیگره چیزیغی نی معلوم قلیش اوچون نیچه یغین اوتکزدیلر و سونگی واقعه لردن افسوسلندیلر اما ایککی تمان نینگ تاریخی حجت لرگه اساسلنگن ادعالری‌نینگ حقیقتی شو که بو منازعه یقین ارا ده حل ایتلمی دی.
سونگی ایگرمه ییل جریانیده ایککی مملکت ارا تارتیشولر آرتیدن اینگ کوپ جانی و مالی صدمه تاجیکستان تمانیگه یتکزیلگن، اما قیزغیزستان تمانی تاجیکستان گه قرشی لاهه خلق ارا محکمه سیده دعوا آچماقچی.
تاجیکستان ادعا سیگه کوره بو مملکت اوتکن ایگرمه ییل جریانیده دایم چیگره حدودیده تارتیشو و منازعه یوزبیریشی آلدینی آلیش ده سعی قیلگن اما قیرغیزستان دایم بو منازعه اوتی اوستیگه یاغ تشلیب چیگره تارتیشوی‌اوتی‌ني النگه‌لشتیریش‌ده سعی قیلگن.
افغانستان ده ناتینچلیک لر و ناقرارلیک لر کوپیب باریشی بیلن عینی زمانده، تاجیکستان، مرکزی آسیاده جایلشکن، افغانستان بیلن اوزون چیگره گه ایگه بولگن مملکت اوله راق، اسلامی افراطی گروه لر تهدیدی بیلن یوزمه یوز بولگن مملکت دیر.
اگر مرکزی اسیا مملکتلری افغانستان و تاجیکستان چیگره لریده ناتینچلیک لر کوپیشی گه نسبتن بی فرق قالسه لر، مرکزی اسیا مملکت لریگه تیگیش لی بولگن افراطی گروه و حرکتلر جمله دن افغانستان ده طالبان یانیده فعالیت قیله یاتکان تاجیکستان نینگ انصارالله اسلامی حرکتی، شرقی ترکستان اسلامی جنبشی و قفقاز اسلامی امارتی کبی گروه لر مرکزی آسیا مملکتلرینی نشان گه توتیشلری ممکن.
تاجیکستان و قیزغیزستان ارا چیگره وی تارتیشولر بو فرصت نی افراطی گروه لرگه مساعد ایته دی که اولر بو بوشلیک دن فایده لنیب بیرینچی دن تاجیکستان و کینچه لیک مرکزی اسیا ده جایلشکن باشقه مملکتلر چیگره لرینی تهدید آستیده السه لر.
