جوگی لر حیاتی ده بیر نظر؛ اونوتیلگن شهرنشین لر
جوگی لر افغانستان نینگ کته و کیچیک شهرلریده باشقه قوملر کبی حیات اوتکزیب کیلماقده لر. جوگی لر اوزاق ییللردن بیری شهرلرده حیات اوتکزیب کیلگن لریگه قرهمی هلی هم کیملیکلری ، تیل و مدنیت لری بویچه هیچ بیرارگان تحقیقات اوتکزمی بو موضوع نی محاکمه ایتمگن. جوگی لر عمومن خیمه یا چادرلرده یشب و تورلی تجارت و کار آرقلی درآمد کسب ایتیب روزغارلرینی اوتکزه دیلر.
جوگی لر کونده لیک حیاتلرینی اوتکزیش اوچون شهرنشین لیک نی تن آلیشکن لر. اما بو شهرنشین لر ، بیر ییرده تورمی انده سنده ییل موسوم لریگه قرب یشش محللرینی اوزگرتیرهدیلر. اکثر اهالی جوگی لرنی سوالگرلیک و فال آلیش بیلن تانیدیلر. اما حقیقت یالغیز بو ایمس. اولر کوپ ساحه لرده تنیقلی سیمالرگه هم ایگه دیرلر. رنگین جوگی مملکت شمالیده اینگ زبردست دمبوره چلغوچی و مثل سیز صنعت دیر. او اوز شهرتی نی محلی موسیقی بویچه یولگه قویلگن رسمی برنامه لردن تجارت ایتکن.
کیم لیک یوق لیگی باعث بو بهترین کیفیت ایش لر زمینه سی هم مساعد بولمگن و جوزجان ده یشه یاتکان اکثر جوگی لجر مجبوریت دنیا سوال لیک بیلن روزغارلرینی اوتکزهدیلر و حیات معماری باعث ایشنی اوزلریگه ننگ و اوئیت بیلمیدلر. بونگه استفاده بو جوگی لردن بیر قنچه سی جوزجان ولایتی ده اویلرده مراجعه ایتیب مردم نینگ فالی نی هم کوره دیلر. هرحالده حاضرگه قدر هیچ بیر دولتی ارگان بو قتلم گه کیملیک صادر ایتیش اوچون ایجابی اعمال قرتمگن.
اما تازه یلیک ده جوزجان ولایتی ده مدنی فعاللردن بیرگروه جوگیلر کیملیک ، حیات و تعلیم حقلری باره سیده دادخواهلیک دستورنی یولگه قویگنلر. بو قوم نینگ بیرقطار آقسقاللری مدنی فعاللرنی بو حرکتی نی آلقیشلب و اوز حیاتلری حکایه و روایتلرینی مدنی فعاللر ، دولت لری و اهالی بیلن اورتاقلشده فعلی بولگنلر.
حبیب جوزجان ولایتی ده جوگیلر قوم باشلیغ لریدن بیری دیر. او نشانه خبر آژانسی بیلن صحبت ده، بیز کوپراق کابل، بلخ، ننگرهار، تخار، کندز، بغلان و جوزجان حیات کیچیره میز دیدی. اونگه کوره بو قوم اینگ آز یوز ییل دن بیری بو اولکه ده یشب کیلماقده اما ثابت کیم لیک و هویت گه ایگه ایمس. بو قوم باشلیغی نی علاوه قیلیشیچه آته بابالری میزنی ایتیشلریچه جوگیلر اوتمیش ده آمو دریانی ایککی قرغاغیده حیات کیچیرردیلر، اما منطقه مملکت لری سیاسی جغرافی سیده یوزگه کیلگن اوزگریش لر سبب بیز افغانستان توپراقیده استقامت اختیار قیلدیک و بو مملکت وطنداشلری اوله راق تانیله میز، اما بوندن اون ییل آلدین گه چه بیز افغانستان ده کیملیک ( تذکره) آلیش گه حقلی ایمس ایدیک.
حاضرچه بو جوگیلردن بیر آز سانی تذکره و کیملیک آلیشگه موفق بولگن بونگه قرهمسدن بو قوم هیچ وقت سیاسی مساله لرده ارلشمگن. کیملیک یا تذکره آلیش بیرجوگی گه آسان ایش ایمس. جوزجان ولایتی اهالی سانی نی رویخط ده آلوچی اداره سی مسوولی صالح محمد بختیار، مملکت جمعیتی سانی نی رویخط ده آلیش قانونی گه کوره مملکت نینگ هر بیر وطنداشی اگر تذکره یا کملیک آلماقچی بولسه دولت نینگ ایککی ملازمی یا گذر وکیلی اونی کیملیگی نی تصدیق لنیشی کیرک دیر و بو شخص نینگ آته بوبه سی آلگن کیملیک کتابلریده ثبت بولیشی لازم دیدی. بختیار جنابلری تصدیق و ضمانت قیلوچی شخص لرهم تذکره گه ایگه بولیش لری شرط دیر دیب تاکیدلشدی. اما دایمی یشش محللری بولمگنی و آته بوبه لری کیم سیز ایکنی اوچون جوگی لرگه تذکره بیریش قیینت دیر. جوگیلر اوز هویت یا کملیک لرینی اثباتلش کتته کان معمالرگه دچار دیرلر و کیملیک آله آلمسلیک اوچون بو قتلم وطنداشلیک حقلری جمله دن آواز بیریش و تعلیم آلیش حقلریدن تاریخ دوامیده محروم قالگنلر.
جوگیلر عمومن فارسی و پشتو تیللرده سوزلشه دیلر و اوزلریگه خاص تیللری یوق. بو قوم آقسقاللرینی ایتشیچه جوگیلر مملکت نینگ تورلی شهرلریده حیات کیچیره دیلر و بیربیرلری بیلن عایلوی مناسبتلری بار؛ جمله دن تورموشگه چیقیش، باردی کیلدیلر. بو قوم حاضرگی ۲۱ نیچی عصرده کیملیک معما سیدن علاوه تورلی خیل اجتماعی، مدنی، تعلیمی و ساغلیک نی سقلش جهتلریدن قیینتچیلیک و معمالرگه دچار دیرلر.
کیملیک دن تشقری معمالر
بو قوم حاضرچه اجتماعی و ساغلیک نی سقلش نظریدن اوته ایینچلی احوالده کون کیچیرماقده لر. جوزجان ولایتی جوگیلریدن بیری رحمت الله، مردم بیزگه وفات ایتکن قوم و قرینداشلری میزنی گورستان لرده توپراققه تاپشیریش ده رخصت بیرمیدلر دیب حتی بعضی اهالی جوگیلر اولرنی مسجدلریده نماز اوقیش نی ایسته میدیلر دیب تاکیدلشدی. رحمت الله علاوه ایتی:« حیات اوتکزیش اوچون نه مناست ییرمیز بار و اولیک لری میزنی توپراققه تاپشیریش اوچون گورستان میز.»
اجتماعی مناسبت لر سبب بو قوم اولیک لرینی کیچه تمانیدن یاشیرنچی طرزده توپراققه تاپشیره دیلر. شو ترتیب ده جوگیلر ساغلیک نی سقلش خذمت لردن هم محروم دیرلرو بو قوم آقسقاللریگه کوره دولتی و خصوصی کسلخانه لر بو قوم گه منسوب حامله آنه لرنی فرزندلرینی دنیاگه کیلتیریش ده قبول قیلمیدلر و شو بهانه بیلن بیزدن کوپراق پول طلب ایته دیلر. اورته یاش ده بولگن خانم پروانه هم جوگی قومیگه منسوب. او نشانه خبر آژانسی بیلن صحبت ده، اکثر عیاللری میز فررندلرینی «کمپرلر« نزدیده توغه دیلر. کیکسه کمپیرلر بو قوم آره سیده عمومن طبیبلر رولی نی اوینیدیلر.
چادرلر آستیده حیات کیچریش سبب بو قوم تورلی خیل کسل لیک لرگه دچاردیرلر. حاجتلرینی رفع ایتیش اوچون تشناب و بدن لرینی پاکیزه سقلش اوچون حمام یوق لیگی خیمه لر آستیده یشهیاتکان جوگیلرنی معمالریدن بیری دیر. خانم پروانه، بیز بو معماسبب یالغیز کیچه تمانیدن تشناب باریب حمام قیله آله میز دیدی. جوگیلر اوچون دایمی یشش جای بولمگنی سبب اکثر خیمه نشین جوگیلر معیاری تشناب و حمام لرگه ایگه ایمسلر. بو معما ایسه بو مملکت ده یشهیاتکان جوگیلرنی اینگ دستلب کی قیینتچلیک لری جمله سیدن دیر.
اوتکن سونگی ایگرمه ییل جریانیده کوپلب دولتی و نادولت اداره و تشکیلاتلر ایچکی آواره لرگه خذمت یتکزیب کیلماقده لر. اما جوگیلرگه هیچ بیر ایچکی یا خارجی موسسه و ارگان یاردم یتکزمگن. جوزجان ولایتیده یشهیاتکان جوگیلردن ینه بیری محمدعمر دیدی:« تا جایداد ایگه سی بولمسک، حکومت بیزگه تذکره یا کیملیک بیرمیدی و کمیلیک بولمگنده دولت و نادولت موسسه و ارگان لر بیزگه هیچ وقت یاردم کورستمیدی.»
حاضرچه قدر افغانستان ده جوگیلر کیملیگی و تاریخی حقیده بیران تحقیقاتی و یازمه اثر ایجاد بولمگن. شو سبب دن اولرنی حیات و یشش لری روایتلری شفاهی طرزه خبری راپورلرده نشر بولگن. شونینگ دیک مملکت اساسی قانونیده هم جوگی قومی دن آت توتیلمگن. ایریم معلوماتلرگه کوره بو قوم عمومن کوچمنچی بولیب اوتمیش ده هم عسکرلیک خذمتی نی اوتکزمس لیک و دولت گه مالیه بیرمسلیک سبب تذکره آلیش دن محروم قالیب و بیر محلده دایمی طرزده یشش اورنیده کوچمنچیلیک نی افضل کورگنلر. باشقه روایت لرهم بار که جوگیلر مرکزی آسیا کوچمنچی لری بولیب و اکثریت لری بدخشان نینگ کولاب ولایتی دن افغانستان گه کیلگنلر. اما ایندی لیک ده جوگیلردن اکثریتی حیاتلری رواج رونقی و سیاسی و قومی مزیت لریدن فایده لنیش اوچون کیملیک آلیش گه سعی قیلماقده لر. حاضرگه قدر مملکت رسمی حجتلریدن جوگیلر جمعیتی سانی دن انیق معلومات رویخط ده آلینمگن.
تازه لیک ده ایلک بار جوزجان ولایتی مرکزی شبرغان شهریده جوگیلر باله لریگه بو ولایت معارف اداره سی تمانیدن مخصوص تعلیمی صنف لر ایجاد بولگن. بو ایسه مملکت جوگیلری اوچون یگانه تعلیمی مرکز دیر. مملکت نینگ باشقه هیچ بیر ولایتی ده جوگیلر اوچون بوندای قولیلیک مساعد ایتیلمگن.
عینی حالده بیر قومی آزلیک اوله راق افغانستان جوگیلری نینگ دولت اصلی طلب حاضرچه« کیملیک یا تذکره آلیش و یشش اوچون ییر » بولگن. بو قتلم دولت دن، افغانستان ده یشهیاتکان باشقه قوملر کبی جوگیلرگه هم ییر ترقلیشی نی ایستب باله لری مکتب اوقیش و یاش و کیکسه لری سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و مدنی فعالیت لرده حصه قوشیش لری اوچون زمینه یرتیلیشی نی طلب ایتماقده لر.
اما محلی رسمیلر بو توغریده تقصیر جوگیلر باشلیغ لری بوینگه تاقماقده لر. جوزجان ولایتی قوم و قبیله لر اداره سی باشلیغی میرویس ابدالی، جوگیلر قومی دن هیچ بیر شخص حاضرگه قدر ییر آلیش و یا باشقه معمالرینی حل ایتیلیشی اوچون بو اداره گه مراجعه ایتمگن دیدی. او اگر جوگیلر ییر و یا باشقه قیینتچیلیک لرینی برطرف ایتیش اوچون رسمی روشده دولت گه مراجعه ایتسه لر، اولرگه کیرک بولگن خدمت لر کورستیلشی ممکن دیدی. ابدالی جنابلری یقین کیله جکده بو قوم آقسقاللری بیلن بیر رسمی یغین اوتکزیلیشی دن هم خبر بیردی.
اما جوگیلر معمالری یالغیز جوزجان ولایتی گه خلاصه بولمیدی. بو قوم باشلیغ لرینی ایتشیچه جوگیلردن کوپراقی پایتخت کابل داخل اون ولایت ده حیات کیچیرماقده لر و اولردن اکثریتی نی تذکره سی یوق. عینی حالده جوگیلرنینگ کیملیک معمالرینی برطرف ایتیلشی جدی و هرتمان له مه سعی و حرکت و چاره تدبیر کوریلیشی نی طلب ایته دی.
تخمینی معلوماتلرگه کوره حاضر جوزجان ولایتی مرکزی شبرغان شهری تقویت شده قریب ۱۵۰ جوگی عایله لری حیات اوتکزماقده. اما بو قوم نینگ توپلم جمعیت سانی مملکت ده معلم ایمس و هیچ بیر دولت و نادولت اداره ده بو توغریده بیران انیق رقم و معلومات رویخط ده آلینمگن. بو قوم ایسه دولت غفلتی باعث حاضرگه قدر اونوتیلگن.