خوفسیزلیک تهدیدلر و قیشلاقلرنی بوشتیلیشی؛ بونده‌ی وضعیتده نیمه قیلیش کېره‌ک؟
neshananews
25 July 2021قیشلاق بشر اوچون اېنگ قدیمگی مکان بۉلیب، انسان حیاتی دوام تاپیشی اوچون خام اشیا ایشلب چیقریش جغرافیه‌سی دېب ناملنه‌دی. لغت‌نامه‌لر “روستا” نی اۉسیملیکلر، اۉسیش و رواجلنیش دېگن معنا قیلگن. قشلاقلرنی اېنگ کتّه ترکیبي قِسم دهقانچیلیک اقتصادیاتی و آدملر تۉغریدن-تۉغری طبیعت و اېر بیلن معامله قیله‌دیگن جای بولگن. قیشلاق سۉزی هرچند اهالی جمعیتی، تورلی مدنیتلر و اۉزیگه خاص جغرافیه‌نی اۉز ایچیگه آلگن باشقه تعریفلر و ترکیبي قِسملرگه اېگه بۉلیشیگه قره‌مه‌ی، دهقانچیلیک اقتصادیاتی و قیشلاق اهالیسی نینگ اېر بیلن بۉلگن مناسبتی قیشلاقلر نینگ شهرلردن و تار چېگره‌لردن اجره‌لیب توره‌دیگن اېنگ کۉزگه کۉرینگن خصوصیتلریدن بیریدیر.
افغانستانده قیشلاق و شهر اۉرته‌سیده‌گی چېگره خیره‌لشگن، حتا که بیر قطار عالِملر نینگ فکریچه شهر حلی شهرسازلیک و سوسیالوژیک ادبیاتلرده ایتیب اۉتیلگنیدېک، حقیقي معناده موجود اېمس. اوشبو تدقیقاتچیلر نینگ تاکیدلشیشیچه، افغانستان شهرلرینی کتته قیشلاقلر دېب اتش ممکن و شو نقطه‌ی نظردن اونگه باشقه‌چه قره‌شگنلر. اما اوشبو مقاله افغانستانده شهرلر بارلیگینی و سۉنگگی ایگیرمه ییل ایچیده شهرسازلیک و رواجلنیش جریانی کېنگه‌یگنلیگینی تخمین قیله‌دیلر. اوشبو کیریش بیلن پیدا بۉلگن و کم اعتبارگه سزاوار بۉلگن اساسي معما قیشلاقلرنی خام اشیا ایشلب چیقریش مرکزلری صفتیده آدملردن بۉشه‌تیشدیر.
۲۰۰۱ ییلدن سۉنگ، شهرلر رونق تاپدیلر و دنیا افغانستان خرابه‌لرینی قیته تیکلش اوچون کتته مبلغ و پوللردن فایده‌لنیب، آدملر شهرلرگه کۉچیشنی باشله‌دیلر. درحقیقت، قیشلاقلرنی بۉشه‌تیش نینگ دستلبکی ایلدیزلری اۉشه پیتده پیدا بۉلگن. شونده‌ی قیلیب، بیر تماندن چېت اېلّیک استرونومیک پوللر نینگ کیریب کېلیشی و باشقه تماندن افغانستان کتته‌شهرلریده سان-سناقسیز ایش ا‌ۉرینلری نینگ یره‌تیلیشی اوی-جای اۉزگریشی یاکه قیشلاقدن شهرگه کۉچیش نینگ کتّه تۉلقینی اوچون زمینه یره‌تدی. اۉشه وقتگه قدَر افغانستان خلقی “بخور-نمیر” اقتصادیاتگه اېگه اېدی، اما اوی-جای و جایلشوونینگ اۉزگریشی نتیجه‌سیده خلق نینگ ایشلب چیقریش اصوللری و یشه‌ش شرایطلری هم اۉزگردی و شو بیلن اوی-جای، ایشلب چیقریش اصوللری و آدملر حیاتیده‌گی جدی اۉزگریشلر آچیلدی.
قیشلاقلرنی بوشلیشی ۲۰۰۶ ییلدن ۲۰۱۰ ییل‌گه‌چه یعنی طالبلر قَیته فعال بولگنی‌گه قدَر سېکینراق ایدی و قیشلاقلرده‌گی آدملر تیریکچیلیکی یخشی امکانیتیگه اېگه ایدیلر، اما ۲۰۱۴ ییلدن کېین بو جریان بیر سونامی‌گه ایلندی و کۉپ ییللر دوامیده افغانستان قیشلاقلری آدملردن بوشب قالدی. آذوق-طعام خام‌اشیاسی، مېوه و اۉسیملیک اشیالر نینگ اساسي منبعلری صفتیده تنیلگن قیشلاقلر، اساسن، مملکت اقتصادیاتیگه باغلیقدیر. قیشلاقلرنی بۉشه‌تیش و شهرلر نینگ اۉسیشی بیرآز تېزلشدی. شهرلر نینگ کیچیک اۉسیشی و شهرلر صفتی نینگ په‌سه‌ییشی اۉرته‌سیده سېزیلرلی باغلیقلیک موجود، بو شهرلرگه کیریب کېله‌یاتگن آدملر نینگ کتّه و قۉرقینچلی تۉلقینی نینگ نتیجه‌سیدیر.
نیمه اوچون قیشلاقلر بوشتیلدی؟
افغانستانده‌گی قیشلاقلرنی آدملردن بوشه‌لیشی مرکّب و نیچه‌قرره‌لی بحث دیر. بیرینچی قرره بو افغان خلقی نینگ درآمدلری و اقتصادیاتیده‌گی اۉزگریش‌دیر. اوشبو مملکتده خلق‌ارا هم‌جمعیت موجود بۉلگنیدن سۉنگ، آدملر نینگ ایش و درآمدلرینی تاپیش اصوللری اۉزگریب کېتدی و آدملر نینگ کتّه قِسمی قیشلاقلرنی اساسي نشانه‌سی بۉلگن دهقانچیلیک کسب‌دن سوداو تجارت، خدمت کۉرسه‌تیش کسبلرگه اۉتدیلر. ؛ چونکه خدمت کۉرسه‌تیش و تجارت ایش جایلری کۉپراق فایده و یخشی درآمدلرگه اېگه اېدی. نتیجه‌ده، سابق دهقانلر حاضرگی سودا-ساتیققه ایلنیب، آخر-عاقبت انچه یوقاری درآمدلر، فراوان حیات و کۉپراق امکانیتلرگه اېگه بۉلیشدی.
قیشلاقلرنی بوشتیلیشی نینگ ایکّینچی سببی – طالبلر نینگ قَیته پیدا بۉلیشی دیر. بو کۉپلب آدملرنینگ قیشلاقلرنی ترک اېتیشیگه سبب بۉلدی. قیشلاقلرده طالبلر بارلیگی بیلن، بیر تماندن، انسانی و اجتماعي خوفسیزلیک و تأمینات امکانیتلری په‌سه‌یگن، باشقه تماندن، آدملر نینگ مالیوي امکانیتلری و درآمدلری اېنگ پست درجه‌گه اېتگن. طالبلر اساسن قیشلاق اهالیسی تمانیدن آذوقلنگن و قیشلاقلرنی ترک اېتیش جریانی اوجیگه چیققن. بونده انسان خوفسیزلیگی اساسي رۉل اۉینه‌یدی. طالبان نظارت قیله‌یاتگان حدودلرده جنایتلر، جنسی‌زورلنیش، ریجه‌لنگن ترورلر، آدم اۉلدیریش و باج‌آلیش اوج آلگن و قاچیب قوتولیشی ممکن بۉلگن هر بیر کیشی شهرلرده باش‌پناه تاپیش‌گه سعی قیله‌دی. طالبلر قیشلاق اهالیسی اوچون حیات و یشه‌ش شرایطی‌نی تار قیلگن، اولر اهالی‌دن آذوق اوقات آلیش‌دن تشقری، تالانچیلیک و ظلمگه قۉل هم اوریشماقده.
قیشلاقلرنی آدملردن بوشلیشی‌نینگ ینه بیر عاملی، افغانستان حکومتی نینگ رواجلنیش سیاستیده قیشلاقلرنی اونوتیب قۉییشی دیر. اصلیده بن دن کېینگی سیاسي توزیلمه قیشلاقلرگه کتّه اهمیت بېرمه‌دی و باشقه‌چه قیلیب ایتگنده قیشلاقلرنی اۉز حالیگه تشلب قۉیدی. شوسبب‌دن، تدقیقاتچی و افغانشناس یعقوب ابراهیمی “سیاسي رواجلنیش نینگ قیینت‌چیلیگی؛ “مرکزچی و جامعه گریزحکومتلر” کرزی حکومتینی “ینگی صحبتداشلر” دېب لقب‌بیرگن. اونینگ تأکیدلشیچه، خودّی ایگیرمه‌نچی عصرده صحبتداشلر قیشلاقنی اۉز حالیگه تشلب، اعتبارلرینی شهرلرگه قره‌تگنیدېک، کرزی هم افغانستان قیشلاقلرینی اۉز حالیگه تشلب قۉیدی و بو یېرده هېچ قنده‌ی مدني، اجتماعي و اقتصادي اۉزگریشلر یوز بېرمه‌دی. دېمک، قیشلاقده آدملر فایده‌لنیشی ممکن بۉلگن یشه‌ش جایلری یۉق اېدی.
شو نینگ اوچون آدملر اۉزلری نینگ کېله‌جگی و فرزندلری نینگ تعلیم آلیشلری، ساغلیقنی سه‌قلش خدمتلریدن فایده‌لنیشلری، عالي اۉقوو یورتلریگه کیریشلری و باشقه شهرلرده حکومت تامانیدن کۉرسه‌تیله‌دیگن خدمتلری اوچون اۉز قیشلاقلرینی ترک اېتیشگه و شهرلرگه پناه کیلتیریش‌گه مجبور بۉلدیلر. هرچند افغانستان جمعیتی‌نینگ اېنگ کتّه فایزینی قیشلاق یشوچیلری و دهقانلر تشکیل اېتیشیگه قره‌مه‌ی، افغانستان حکومتی اوشبو اهالی حیاتی و قیشلاقلرینی رواجلنتیریش، ایش ا‌ۉرینلرینی یره‌تیش، تعلیم و ساغلیقنی سه‌قلش خدمتلری بۉییچه رېجه‌لی و مقصدلی سیاست آلیب بارمه‌گن. اېندی بې‌پروالیک کتّه انقراضگه ایلنیب، قیسقه مدتده تیکلش قیین یاکه حتا امکانسیز بۉلگن ضررلرنی کېلتیریب چیقرگن. رواجلنیش ادبیاتی‌ده قیشلاقلرگه اعتبارقره‌تیش مملکت ترقیاتی نینگ کلیدی دیر، اگر قیشلاقلر یشه‌ش اوچون یخشی جای بۉلسه، شهرلر سېزیلرلی درجه‌ده اۉسیب رواج رونق تاپه‌دی.
قیشلاقلر بوشلگنی‌نینگ ضرر-زیانلری
قیشلاقلرده‌یشش – سه‌قلنیب قالیشی کېره‌ک بۉلگن حیات‌نینگ بیر طرزی‌دیر و حکومتلر بو تورموش طرزی نینگ اساسي یشه‌ش شرایطلرینی، خدمتلرینی و احتیاجلرینی تأمینلشی کېره‌ک، چونکه اگر قیشلاق یشوچیلری شهرلرده حیات کیچیرسه‌لر، اولر شهرده‌گی زمانوی یشش طرزی‌ني اورگنیشلری کیره‌ک، بو وضعیت مملکت نینگ سیاسي، اجتماعي و حتا که ملي خوفسیزلیک توزیلمه‌لریگه ضرر ېتکزه‌دیگن عامل بوله‌دی و بوزیانلر آلدینی آلیش حکومتلر اوچون قیین بۉله‌دی.
باشقه تماندن، بو وضعیت‌ني آغیر اقتصادي خرجتلری هم بار، که افغانستان سینگری مۉرت و اوروشلر آستیده قالگن دولت امکانیتیگه اېگه اېمس.
قیشلاقلرده یشش‌طرزی اوزگرگنی طفیلی خام اشیا و میوه نینگ اېتیشمسلیگی، قیشلاقلرده انسانی منبع‌لر‌کمچیلیگی، سببلی آذوق-طعام و مېوه‌لر نینگ کمه‌ییشی و دهقانلر یۉقلیگیده دهقانچیلیک ایشلر اوچون ېرلریدن فایده‌لنمسلیک و قیشلاقلرنی آدملردن بوشلیشی نینگ اساسي کمچیلیکلری دیر و شو سبب شهرلرگه آدملرنی پناه کیلتیریش تۉلقینی آرتیب بارماقده. باشقه تماندن، شهرلرده قیشلاق اهالیسی نینگ موجودلیگی هم شهر اهالیسی نینگ اقتصادي تینگ‌لیگی‌نی بوزه‌دی و اصلیده شهر ایشلرینی اجره‌تیب توره‌دی. باشقه‌چه قیلیب ایته‌دیگن، شهرنشینلیک کوپیشی و قیشلاقلردن آدملرنی بوشلیشی بیر تاماندن شهرلرده خام‌اشیا مقدارینی کمیتیریب و باشقه تماندن بازارلرده ایش جایلرینی تقسیملشی، شو بیلن شهرلرده‌گی ایشسیزلیکنی کۉپه‌ییشی و اۉز-اۉزیدن ایشسیزلیک نینگ کۉپه‌ییشی باشقه ضرر- زیانلر جمله‌سیدن دیر که بو موضوع‌گه مراجعت قیلیش اوشبو بحث دایره‌سیدن تشقری دیر.
بوندن تشقری، شهرنشینلیک نینگ کېنگ ترقه‌لگن و آلدیندن ایتیب بۉلمه‌یدیگن تۉلقینی شهرلر نینگ اجتماعي خوفسیزلیگینی خوف آستیگه قۉییشی و مکرا-توزیلمه صفتیده ملي خوفسیزلیگینی تأمینلشی ممکن بۉلگن اجتماعي ضررلر و سوءاستعماللیکلر هم کۉپه‌ییب باره‌دیگن کمبغللر و شهرلر چیکه لریده قشلاق یشوچیلرینی چادرلر آستیده یشیشی منظره‌سینی یره‌تدی و بونگه علاوه شهرلر نینگ چېکّه‌سیده حقوقبوزرلیک، مقصدلی سوءِقصدلر، آدم اوغیرلش و مخدره‌ماده‌لر قاچاقی کوپیشی گه زمينه یره‌تدی.
اوشبو قره‌ش یوقاریدن پستگه و فرانکفورت مکتبی نینگ نقطه‌ی نظری جوده مهم بۉلسه-ده، بو حقیقت نینگ بیر قِسمی‌دیر و اونی اعتبارسیز قالدیرمسلیک کېره‌ک. شو سببلی، قیشلاقلرنی خوفسیزلیک نقطه‌ی نظریدن بوشتیلیشی ملي خوفسیزلیکنی په‌سه‌یتیریشی هم ممکن.
نیمه قیلیش کېره‌ک؟
افغانستانده حکومت نینگ ۲۰ ییللیک یاندشووی، قیشلاقلرنی اونوتیش و اولرنی جنگچی و قدرت طلب روحانیت گه قویبریش‌ني انگلته‌دی. شو سبب‌دن، تدقیقاتچی و افغانستان‌شناس عالِم یعقوب ابراهیمی‌گه کوره، بن یغینیدن کېینگی حکومت، ۲۰چی عصر آخریده‌گی مصاحبان کبی، قیشلاقلر نی یازیلمه‌گن بیتیمگه بناءً روحانيلرگه تاپشیردی، دېب حسابله‌یدی. شو نینگ اوچون او اوشبو یاندشوونی ینگی مصاحبان دېب اته‌یدی. افغانستان افغانستان اوچون ضررلی بۉلگن و قیشلاقلرنی بوشلیشی، قیشلاق قۉزغآلانلری و روحانيلر نینگ باش کۉتاریلیشی اوچون زمینه یره‌ته‌دیگن یاندشوو بولیب اوندن کېین اېسه کۉپراق ایشانچسیزلیکلرنی کیلتیریشی ممکن.
شو نینگ اوچون افغانستان حکومتی قیشلاقلرنی تاپشیریش و اونوتیش اسلوبینی اۉزگرتیریشی و بو جایلرده کوچلی اشتراکینی آشیریشی کېره‌ک. باشقه تاماندن، تعلیم، اۉقیتیش، ساغلیقنی سه‌قلش و سوو و برق کبی اساسي احتیاجلر قیشلاقلرده تأمینلنیشی کېره‌ک. بیر تماندن، بو حالتلر قیشلاقلر نینگ بوشتیلیشی آلدینی آلیش لازم. باشقه تماندن، حکومت نینگ جمعیتده‌گی موجودلیگینی تأکیدلشی ممکن، و آدملر حکومت نینگ افضللیکلریدن فایده‌لنیشی و اولر بیلن ایکّی تمانله‌مه مناسبتلرنی اۉرنه‌تیشی لازم. آدملر حکومت خلقدن اجره‌تیلگن و شو پیتگچه اولرگه هېچ قنده‌ی خدمت کۉرسه‌تمه‌گن دېب اۉیله‌مسلیکلری کېره‌ک.
حکومت قیشلاقلر و محلي جایلر حقیده یقیندن تصورگه اېگه بۉلیشی کېره‌ک. مدني اۉزارا تأثیرلر، اجتماعي کسللیکلر، گروه ایچیده‌گی مناسبتلر، سوادخانلیک درجه‌سی، قشّاقلیک و محلي خوفسیزلیکنی توشونیش حکومتگه چاره کۉریشگه یاردم بېره‌دی. حکومت و ضیالیلر قیشلاقده‌گی واقعه‌لرنی ترک اېتمسلیکلری و او ېرده افغانستان جمعیتی نینگ کتته قسمی یشه‌یاتگان قیشلاق اهالیسی بیلن علاقه‌لرینی اوزمسلیکی کېره‌ک. قیشلاقلر خوفسیز جای دېب تن آلینیشی و اولر اوچون یشه‌ش شرایطلری یره‌تیلیشی کېره‌ک؛ عکس حالده، اوشبو جایلرنی آدملردن بوشلیشی، افغانستان جمعیتی، اقتصادیاتی، سیاستی و خوفسیزلیگیگه تۉلیق ضرر یتکزیشی امکان‌دن اوزاق ایمس.
