تاجیکلر تاریخیگه بیر نظر؛ شرقي اېرانلیکلر و اولر نینگ مدنیت‌لری
neshananews
31 July 2021تاجیکلر تاریخی، شرقي اېرانلیکلر کېنگ قمراولی تدقیقات اېمس، لېکن در حقيقت سۉنگگی ۱۰۰۰ ییل ایچیده بو بیر غربی محقق نی، تاجیک‌لرنینگ تاریخي کېلیب چیقیشی، عرقي ایلدیزلری، مدني علاقه‌لری و سیاسي فعالیتینی اۉرگنگن بیرینچی تدقیقاتی‌دیر. بو کتابنی فارس تیلیگه ترجمه قیلگن خالق لعل‌زاد، غربده تاجیکلر تاریخی و اوتمیشی بۉییچه مستقل تحقیقات و ایرکین کتاب بوندن آلدین یازیلمه‌گن دېب فکر بیلدیرگن. لېکن اساسي سوال شونده‌کی، نېگه غرب عالِملری بو مدني-سیاسي مدنیت یرتووچی ساحه‌گه اعتبار بېرمه‌دیلر، بو بې‌پروالیک و جاهللیک قه‌ېردن کېلیب چیقه‌دی؟
کانادالیک تاریخچی، سیاحت یازووچیسی، کنکوردیا عالي اوقویورتی پروفیسوری ریچارد فولتز تاجیکلرنی مرکزي آسیا نینگ مدني، بدیعي و سیاسي یوتوقلری نینگ کۉپ قِسمینی صنعت، ادبیات روحی اوچون قرضدار بۉلگن دنیا نینگ اېنگ بویوک مدنیت نینگ وارثلری دېب بیله‌دی. او امید قیله‌دیکی، بیر کون دنیا تاجیکلری اۉزلری نینگ یوکسک مدنیت‌لرینی قَیته کشف اېته‌دیلر و اولر بیلن باغلنیش فرصتی‌گه قول تاپه دیلر. افغانستان، تاجیکستان، اۉزبېکستان و چین حدودلریده ایریلب قالگن تاجیکلرنی حاضرگی احوالی‌نی انابتگه آلگن حالده، احتمال بو واقعه یوز بیریشی کوپ مشکل دیر.
مرکزي آسیاده‌گی تاجیکلر نینگ احوالی اچینرلی. بوگون‌لر تاجیکلر افغانستان، اۉزبېکستان و چین‌ده ظالم و مستبدحکمران لر حکومتی آستیده یشی‌دیلر. اولرنی آزاد قیلیش اوچون آیدینلیک بارمی؟ اوتکن بیرمینگ ییل جریانیده تاجیک‌لرنینگ مدنیت، اولوغوار تاریخ، علم -فن و تفکرگه قره‌مه‌ی، تاجیکلر نینگ حاضرگی احوالی جوده اچینرلی دیر. اولر قشّاقلیک و ظلم بیلن علیحده -علیحده ساحه‌لرده، زۉروانلیک و دهشت‌لی حالتیده یشی‌دیلر. احتمال مستملکه‌چیلیک دنیاده‌گی تاجیکلر مدنیت و هویتی‌گه اېنگ کتّه اجتماعي-سیاسي ضربه یتکزگن.
جناب فولتز، تاجیکلر ایلدیزلرینی سغدلردن ایزلیدی و ساماني‌لرنی تاجیکلر نینگ بیرینچی سیاسي کوچی دېب حسابله‌یدی. سامانيلردن کېین غزنوي‌لر، سَلجوقي‌لر، تېموري‌لر و مغول‌لر کبی تورک کوچلری اۉز بیلیم و مدنیت‌لرینی تاجیکلرگه بیرگن. فارس-دري تیلی و تورلیچه تورموش طرزی تاجیکلر نینگ ایکّیته اساسي ترکیبي قِسمی‌دیر. اصل‌ده، بو قتلم نینگ عالی مدنیتی‌دن تورکلر کبی باشقه قومی گروهلر دایما فایده‌لنگن.
مدني-سیاسي نقطه‌ی نظردن، تورکلر مېزبان جمعیتلر نینگ مدنیتی و اداری تیزیمی‌ني قبول قیلیب و تورکلر فارس تیلی‌ده سوزلشه‌یاتگان منطقه‌لرنی تصرف ایتکندن سونگ بو مدنیت دایره‌سینی کوچ-سیاست مناسبتلریگه کېنگیتیرگن. دېمک، جناب فولتز شو جهت‌دن تاجیکلر، تورکلر و ایکّی تیللی خلقلر اۉرته‌سیده‌گی علاقه‌نی اورته‌گه قویه دی. اۉرته آسیا نینگ تورکي و تاجیک جمعیتلری شو قدَر بیرلشگن‌کی، قدیمگی تورک مقالی‌گه کوره: “تاجیکسیز تورک بۉلمه‌یدی”، دېییلگن.
بو کتاب‌گه نسبتن باشقه‌لر، جمله‌دن، افغان تحقیقاتچی یعقوب ابراهیمي تامانیدن جانلی تنقید قیلینیشی جناب فولتزنینگ افغانستانگه بې‌فرقلیگی دیر. فولتزنینگ سۉزلریگه کۉره دنیاده‌گی اکثریت تاجیکلر یشه‌یادیگن جغرافیه افعانستان دیر. بو کتابنی اۉقیش تاجیکلر نینگ تاریخی‌نی ینگیچه توشونیشگه و بعضی سواللرگه جواب بېریشگه یۉل آچیشی ممکن. کوپ‌ییللر دوامیده ظلم و ستمده یشه‌گن افغانستان‌ده‌گی تاجیکلرگه نسبتن بې‌فرقلیگ و اونی اونوتیلگنی، بو کتاب گه بولگن اېنگ کتّه تنقیدلریدن بیری بۉلیب، افغانستان‌لیک‌لرنی بو کتابنی اۉقیش دن واز کیچیشی‌گه سبب بولگن.
کتاب، افغانستان استراتېژیک تدقیقاتلر انستیتوتی تامانیدن نشر اېتیلگن و افغان یازووچیسی و ترجمانی خالق لعل‌زاد تامانیدن فارس تیلیگه ترجمه قیلینگن. تاجیکلر تاریخی حقیده‌گی کتاب، اونگه بولگن برچه تنقیدلری بیلن، تاریخ دوامیده تاجیکلر تاریخی گه دایر دستلب‌کی اساسي و علمي-تحقیقی منبعلریدن بیری‌دیر. بو کتاب مؤلفی جناب فولتز بیر نېچه بار تاجیکستان‌گه بارگن و بیر مرته افغانستانگه باریشنی رېجه‌لشتیرگن، لېکن اونینگ افغانستانگه سفری زمینه‌سي مهیا بولمگن و او تاجیکلرنی اصلی یورتی بولمیش خراسان و آریانا‌ني یقین‌دن کوره‌آلمگن.
